Giới thiệu

Các hiệp định thương mại tự do (FTA) đã trở thành một đặc điểm nổi bật của kiến trúc thương mại toàn cầu trong nhiều thập kỷ qua. Từ những thỏa thuận khu vực đơn giản tập trung vào cắt giảm thuế quan hàng hóa, chúng đã phát triển thành các hiệp định phức tạp, bao trùm nhiều lĩnh vực chính sách “đằng sau biên giới” như dịch vụ, đầu tư, sở hữu trí tuệ, và các quy định kỹ thuật. Sự gia tăng số lượng và phạm vi của FTA phản ánh nỗ lực của các quốc gia nhằm thúc đẩy hội nhập kinh tế vượt ra ngoài khuôn khổ đa phương của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Tuy nhiên, vai trò thực sự và những tác động kinh tế của FTA vẫn là chủ đề tranh luận và nghiên cứu sâu rộng trong giới học thuật. Phần này sẽ đi sâu vào phân tích vai trò đa diện của FTA dựa trên các lý thuyết kinh tế và bằng chứng thực nghiệm từ các nghiên cứu khoa học.

Vai trò của các hiệp định thương mại tự do

Vai trò của các hiệp định thương mại tự do trong hệ thống kinh tế toàn cầu là vô cùng phức tạp và đa diện, vượt xa khái niệm ban đầu về việc đơn giản là loại bỏ thuế quan hàng hóa giữa các quốc gia thành viên. Theo kinh tế học cổ điển, lợi ích từ thương mại tự do bắt nguồn từ lợi thế so sánh, cho phép các quốc gia chuyên môn hóa vào sản xuất những mặt hàng mà họ có chi phí cơ hội thấp hơn, dẫn đến tăng năng suất và phúc lợi chung. Các hiệp định thương mại, dù là đa phương hay song phương/khu vực, về lý thuyết đều hướng tới việc hiện thực hóa những lợi ích này bằng cách giảm bớt rào cản thương mại. Tuy nhiên, khi các hiệp định này chỉ áp dụng cho một nhóm quốc gia nhất định, chúng tạo ra sự phân biệt đối xử giữa các đối tác thương mại, dẫn đến những hiệu ứng kinh tế không đồng nhất. Hiệu ứng nổi bật và được nghiên cứu sớm nhất là sự phân biệt giữa “tạo lập thương mại” (trade creation) và “chuyển hướng thương mại” (trade diversion), khái niệm được giới thiệu lần đầu bởi Jacob Viner vào năm 1950 khi phân tích các liên minh thuế quan. Tạo lập thương mại xảy ra khi việc loại bỏ thuế quan giữa các thành viên khiến sản xuất chuyển dịch từ các nhà sản xuất chi phí cao trong nước sang các nhà sản xuất chi phí thấp hơn trong khu vực FTA, dẫn đến tăng hiệu quả phân bổ nguồn lực và phúc lợi cho người tiêu dùng thông qua giá thấp hơn và đa dạng hàng hóa hơn. Ngược lại, chuyển hướng thương mại xảy ra khi việc giảm thuế quan nội khối khiến các quốc gia thành viên chuyển nhập khẩu từ các nhà cung cấp hiệu quả hơn ở ngoài khối sang các nhà cung cấp kém hiệu quả hơn nhưng được ưu đãi thuế quan trong khối. Hiệu ứng này làm giảm hiệu quả phân bổ nguồn lực ở cấp độ toàn cầu và có thể làm giảm phúc lợi chung của một quốc gia thành viên, đặc biệt nếu quy mô của hiệu ứng chuyển hướng lớn hơn hiệu ứng tạo lập. Viner (1950) ban đầu tập trung vào khả năng gây tổn thất từ chuyển hướng thương mại, nhấn mạnh sự cần thiết phải xem xét cẩn trọng trước khi tham gia các thỏa thuận ưu đãi.

Trong nhiều thập kỷ, nghiên cứu kinh tế đã sử dụng các mô hình trọng lực (gravity models) để ước lượng tác động thực nghiệm của FTA đối với dòng chảy thương mại. Các nghiên cứu tiên phong trong lĩnh vực này, chẳng hạn như của Jeffrey Frankel và các cộng sự vào cuối thế kỷ 20 (Frankel, 1997), đã cung cấp bằng chứng mạnh mẽ rằng các FTA, đặc biệt là các khối khu vực như EU hay NAFTA, đã thúc đẩy đáng kể thương mại giữa các quốc gia thành viên. Các FTA làm giảm “khoảng cách” thương mại giữa các nước thành viên không chỉ bằng cách giảm thuế quan mà còn thông qua các cơ chế khác như hài hòa hóa các quy định, giảm chi phí giao dịch, và tăng cường mạng lưới kinh doanh. Một phân tích tổng hợp (meta-analysis) của hơn một trăm nghiên cứu thực nghiệm về tác động của FTA đối với thương mại của Baier và Bergstrand (2007) đã kết luận rằng các FTA trung bình làm tăng thương mại song phương giữa các thành viên lên khoảng 100% (tức là gấp đôi), một con số ấn tượng cho thấy vai trò quan trọng của chúng trong việc thúc đẩy trao đổi hàng hóa. Tuy nhiên, các nghiên cứu này cũng chỉ ra rằng hiệu quả này không đồng đều và phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm cấu trúc của hiệp định, mức độ cam kết tự do hóa, và đặc điểm kinh tế của các quốc gia thành viên. Tác động của FTA không chỉ giới hạn ở thương mại hàng hóa truyền thống. Các hiệp định “sâu” và “toàn diện” hơn ngày nay, như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) hay Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP), bao gồm các chương rộng hơn về thương mại dịch vụ, đầu tư, mua sắm chính phủ, chính sách cạnh tranh, và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Sự “sâu sắc” của các FTA này phản ánh nhận thức rằng các rào cản “đằng sau biên giới”, bao gồm các quy định trong nước, có thể cản trở thương mại và đầu tư hiệu quả hơn cả thuế quan truyền thống (Estevadeordal et al., 2008). Việc tự do hóa thương mại dịch vụ mở ra cơ hội lớn cho các doanh nghiệp trong các ngành như tài chính, viễn thông, vận tải và dịch vụ chuyên nghiệp, thúc đẩy cạnh tranh và đổi mới. Các quy định về đầu tư nhằm giảm thiểu rủi ro cho nhà đầu tư nước ngoài, cung cấp cơ chế giải quyết tranh chấp (như ISDS – Investor-State Dispute Settlement, mặc dù gây nhiều tranh cãi), và thúc đẩy dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) giữa các nước thành viên. FDI không chỉ mang lại vốn mà còn kèm theo công nghệ, kiến thức quản lý, và khả năng tiếp cận thị trường toàn cầu, từ đó đóng góp vào tăng trưởng năng suất và chuyển đổi cơ cấu kinh tế của nước nhận đầu tư. Một trong các yếu tố giúp doanh nghiệp tiếp cận thị trường đó là chính sách xúc tiến và hỗ trợ kinh doanh trong doanh nghiệp dược phẩm.

Một vai trò quan trọng khác của FTA là định hình môi trường pháp lý và thể chế cho hoạt động kinh doanh. Các chương về các biện pháp phi thuế quan (NTBs), chẳng hạn như các quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm (SPS), các rào cản kỹ thuật đối với thương mại (TBT), và thủ tục hải quan, nhằm mục đích hài hòa hóa hoặc công nhận lẫn nhau các tiêu chuẩn và quy trình, giảm thiểu chi phí tuân thủ và sự không chắc chắn cho các nhà xuất khẩu. Mặc dù việc loại bỏ hoặc giảm thiểu NTBs thường phức tạp hơn nhiều so với giảm thuế quan và đòi hỏi sự hợp tác sâu rộng về quy định, thành công trong lĩnh vực này có thể mở khóa các cơ hội thương mại đáng kể, đặc biệt là đối với các ngành xuất khẩu nhạy cảm với chất lượng và tiêu chuẩn. Kawai và Wignaraja (2011) khi phân tích các FTA ở châu Á đã nhấn mạnh xu hướng hướng tới “tích hợp sâu” này, vượt ra ngoài các vấn đề biên giới truyền thống.

Tuy nhiên, tác động của FTA không phải lúc nào cũng mang lại lợi ích cho tất cả mọi người. Một trong những thách thức lớn nhất liên quan đến FTA là tác động phân phối của chúng trong nội bộ quốc gia. Mặc dù tổng phúc lợi quốc gia có thể tăng lên nhờ hiệu quả tạo lập thương mại và các lợi ích từ tích hợp sâu, một số ngành công nghiệp và người lao động cụ thể có thể phải đối mặt với sự cạnh tranh gia tăng từ hàng nhập khẩu, dẫn đến mất việc làm hoặc áp lực giảm lương trong các ngành kém cạnh tranh. Các nghiên cứu về tác động của toàn cầu hóa và FTA đối với thị trường lao động và bất bình đẳng thu nhập đã đưa ra những kết quả trái chiều, phụ thuộc vào cấu trúc thị trường lao động, mạng lưới an sinh xã hội, và các chính sách hỗ trợ trong nước. Một số nghiên cứu cho thấy thương mại gia tăng có thể làm trầm trọng thêm bất bình đẳng thu nhập, đặc biệt là giữa lao động có kỹ năng và không có kỹ năng, do sự dịch chuyển cơ cấu sản xuất theo hướng thâm dụng kỹ năng (ví dụ, Haskel, Zlate, & Doellga, 2012, mặc dù nghiên cứu này tập trung vào tác động toàn cầu hóa chung). Do đó, việc đi kèm FTA với các chính sách điều chỉnh trong nước, như đào tạo lại lao động, hỗ trợ thất nghiệp, và phát triển cơ sở hạ tầng, là rất quan trọng để đảm bảo rằng lợi ích của hội nhập được chia sẻ công bằng hơn. Vấn đề thu nhập cũng được nhắc tới trong bài viết về nguyên nhân của bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam.

Vai trò của FTA trong mối quan hệ với hệ thống thương mại đa phương của WTO cũng là một điểm được tranh luận sôi nổi. Một số học giả coi FTA là “viên gạch xây dựng” (building blocks) cho hệ thống đa phương, lập luận rằng chúng tạo tiền lệ cho việc tự do hóa, xây dựng lòng tin giữa các quốc gia, và thử nghiệm các quy định mới có thể được đưa vào đàm phán WTO sau này. Ngược lại, những người khác xem FTA là “chướng ngại vật” (stumbling blocks), cho rằng chúng làm phức tạp hóa hệ thống thương mại toàn cầu thông qua “bát mì spaghetti” (spaghetti bowl) của các quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn khác nhau, chuyển hướng năng lượng đàm phán ra khỏi WTO, và làm suy yếu nguyên tắc không phân biệt đối xử (MFN) của WTO (Baldwin, 2006). Thực tế có lẽ nằm ở đâu đó ở giữa; tác động thực tế phụ thuộc vào thiết kế cụ thể của FTA và liệu chúng có mở cửa cho các thành viên mới hay không, và liệu các quy định của chúng có tương thích và hỗ trợ các mục tiêu của WTO hay không.

Các FTA thế hệ mới, như CPTPP, còn mở rộng phạm vi ra các vấn đề như môi trường, lao động, và doanh nghiệp nhà nước. Việc đưa các chương này vào hiệp định phản ánh sự gia tăng quan ngại về các khía cạnh xã hội và môi trường của thương mại, cũng như nỗ lực nhằm tạo ra một sân chơi bình đẳng hơn cho các doanh nghiệp tư nhân khi cạnh tranh với các doanh nghiệp nhà nước được trợ cấp. Tuy nhiên, việc thực thi các cam kết này thường là thách thức và có thể gây ra tranh cãi liên quan đến chủ quyền quốc gia và sự can thiệp vào chính sách nội bộ. Các đánh giá tác động trước khi ký kết các hiệp định này, ví dụ như nghiên cứu của Ciuriak và Xiao (2019) về CPTPP, thường dự báo những lợi ích kinh tế đáng kể, nhưng cũng thừa nhận những thách thức trong việc thực thi và tác động có thể không đồng đều lên các ngành và nhóm xã hội khác nhau. Để có cái nhìn khách quan hơn về tình hình kinh doanh, bạn có thể tham khảo bài viết về phân tích SWOT cho các doanh nghiệp may xuất khẩu Việt Nam.

Tóm lại, vai trò của các hiệp định thương mại tự do trong kinh tế toàn cầu là chuyển đổi và phức tạp. Chúng đóng vai trò là công cụ mạnh mẽ để giảm rào cản thương mại và đầu tư, vượt ra ngoài các rào cản thuế quan truyền thống để bao gồm cả các quy định “đằng sau biên giới”. Thông qua việc tạo lập thương mại, thu hút FDI, và thúc đẩy tích hợp sâu, FTA có tiềm năng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nâng cao năng suất và mang lại lợi ích cho người tiêu dùng. Tuy nhiên, chúng cũng tạo ra những thách thức đáng kể, bao gồm nguy cơ chuyển hướng thương mại, sự phức tạp trong thực thi, và tác động phân phối không đồng đều, đòi hỏi các quốc gia phải có chiến lược và chính sách bổ trợ phù hợp để tối đa hóa lợi ích và giảm thiểu chi phí. Sự phát triển của các FTA “sâu” và “toàn diện” hơn phản ánh sự thay đổi trong bản chất của thương mại quốc tế và nỗ lực đối phó với các thách thức thương mại hiện đại, đồng thời đặt ra những câu hỏi mới về chủ quyền và quản trị toàn cầu. Nghiên cứu kinh tế tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc đánh giá tác động thực tế của các hiệp định này và thông báo cho quá trình hoạch định chính sách. FTA cũng có vai trò quan trọng trong lĩnh vực xuất khẩu thủy sản của Việt Nam.

Kết luận

Phần này đã trình bày vai trò đa diện của các hiệp định thương mại tự do (FTA) trong bối cảnh kinh tế toàn cầu hiện đại. Chúng được xác định là công cụ chính để tự do hóa thương mại và đầu tư, với tiềm năng thúc đẩy tăng trưởng thông qua tạo lập thương mại, tăng cường cạnh tranh, thu hút FDI và thúc đẩy tích hợp sâu bao gồm cả các biện pháp phi thuế quan và quy định “đằng sau biên giới”. Tuy nhiên, phân tích cũng chỉ ra những thách thức và rủi ro cố hữu, như nguy cơ chuyển hướng thương mại, sự phức tạp ngày càng tăng của các quy tắc, và tác động phân phối không đồng đều trong nội bộ các quốc gia. Mối quan hệ giữa FTA và hệ thống thương mại đa phương vẫn là chủ đề tranh luận. Nhìn chung, FTA là động lực quan trọng định hình lại bản đồ thương mại thế giới, mang lại cơ hội nhưng đồng thời đòi hỏi các quốc gia phải có chiến lược và chính sách bổ trợ hiệu quả để khai thác tối đa lợi ích và quản lý hiệu quả các chi phí phát sinh. Để có cái nhìn sâu sắc hơn, bạn có thể đọc thêm về khái niệm về phát triển du lịch bền vững, một lĩnh vực liên quan mật thiết đến thương mại và hội nhập quốc tế.

References

Baldwin, R. E. (2006). Multilateralizing Regionalism: Spaghetti Bowls as Building Blocs on the Path to Global Free Trade. The World Economy, 29(11), 1451–1518.

Baier, S. L., & Bergstrand, J. H. (2007). Do Free Trade Agreements Actually Increase Trade? Journal of International Economics, 71(1), 72–95.

Ciuriak, D., & Xiao, J. (2019). The Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership (CPTPP): An Ex Ante Evaluation. Journal of Asian Economics, 61, 101148.

Estevadeordal, A., Lileeva, A., Markusen, J. R., Shearer, B., & Tarr, D. (2008). The Evolution of Preferential Trade Agreements. In R. Kahler & A. K. Winters (Eds.), The Oxford Handbook of International Business (pp. 342-388). Oxford University Press.

Frankel, J. A. (1997). Regional Trading Blocks in the World Economic System. Peterson Institute for International Economics.

Haskel, J., Zlate, A., & Doellga, S. (2012). Globalisation and UK Wages: Evidence from Microdata. The Economic Journal, 122(563), F595–F631.

Kawai, M., & Wignaraja, G. (2011). Asian FTAs: Trends and Challenges. Asian Development Bank Institute.

Viner, J. (1950). The Customs Union Issue. Carnegie Endowment for International Peace.

Questions & Answers

Q&A

Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn

Luận Văn A-Z  nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!

UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT

Nhận báo giá Xem thêm