Introduction

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu ngày càng phức tạp và năng động, đổi mới sáng tạo đã nổi lên như một động lực then chốt định hình sự thịnh vượng và khả năng cạnh tranh của quốc gia, khu vực và doanh nghiệp. Nó không chỉ là yếu tố thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững mà còn là nguồn gốc của năng suất lao động cao hơn, tạo ra việc làm mới, và nâng cao chất lượng cuộc sống. Phần này của bài viết sẽ đi sâu vào phân tích vai trò đa diện của đổi mới sáng tạo trong các khía cạnh khác nhau của nền kinh tế, từ góc độ lý thuyết đến bằng chứng thực nghiệm, đồng thời xem xét các yếu tố ảnh hưởng và cơ chế tác động của nó.

Vai trò của đổi mới sáng tạo trong kinh tế

Đổi mới sáng tạo, ở khía cạnh rộng nhất, được hiểu là việc áp dụng thành công các ý tưởng mới trong kinh tế hoặc xã hội. Khái niệm này vượt ra ngoài việc chỉ đơn thuần là phát minh khoa học (invention), bao gồm cả quá trình biến những phát minh đó thành sản phẩm, quy trình, dịch vụ, phương pháp tổ chức hoặc mô hình kinh doanh mới có giá trị (innovation) (OECD/Eurostat, 2018). Từ góc độ kinh tế học, tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo đã được nhận diện từ lâu, nhưng lý thuyết của Joseph Schumpeter (1942) thực sự đã đặt nền móng cho việc xem đổi mới sáng tạo là động lực trung tâm của sự phát triển kinh tế. Schumpeter mô tả đổi mới sáng tạo là một quá trình “phá hủy sáng tạo” (creative destruction), nơi các cấu trúc kinh tế cũ bị thay thế bởi những cái mới và hiệu quả hơn do sự ra đời của các sản phẩm mới, quy trình sản xuất mới, thị trường mới, nguồn cung nguyên liệu mới, hoặc cách thức tổ chức mới. Quá trình này không chỉ đơn thuần là tăng trưởng theo chiều rộng mà là sự biến đổi cấu trúc sâu sắc, tạo ra sự phát triển theo chiều sâu.

Theo thời gian, các mô hình tăng trưởng kinh tế đã tiến hóa để nội sinh hóa vai trò của đổi mới sáng tạo. Nếu các mô hình tăng trưởng tân cổ điển xem tiến bộ công nghệ là yếu tố ngoại sinh (Solow, 1956), thì lý thuyết tăng trưởng nội sinh (endogenous growth theory), nổi bật bởi các công trình của Romer (1986) và Lucas (1988), đã nhấn mạnh vai trò của việc tích lũy tri thức, nghiên cứu và phát triển (R&D), và nguồn nhân lực trong việc duy trì tăng trưởng dài hạn. Trong các mô hình này, đầu tư vào R&D và giáo dục không chỉ mang lại lợi ích cho cá nhân hoặc doanh nghiệp thực hiện mà còn tạo ra các yếu tố ngoại ứng tích cực (positive externalities) cho toàn bộ nền kinh tế, thông qua sự lan tỏa tri thức và công nghệ (spillover effects). Điều này giải thích tại sao các quốc gia đầu tư mạnh vào R&D và có hệ thống giáo dục chất lượng cao thường đạt được tốc độ tăng trưởng bền vững và cao hơn. Các mô hình tăng trưởng nội sinh cụ thể hơn, như mô hình của Aghion và Howitt (1992), tập trung vào R&D như một quá trình cạnh tranh liên tục để tạo ra các sản phẩm hoặc quy trình mới vượt trội, thay thế những cái cũ và thúc đẩy năng suất. Họ mô tả cạnh tranh đổi mới sáng tạo như một cuộc đua, trong đó các doanh nghiệp đầu tư vào R&D để chiếm lĩnh vị trí độc quyền tạm thời (temporary monopoly) trước khi bị đối thủ khác vượt qua bằng đổi mới tiếp theo. Quá trình này tạo ra động lực không ngừng cho sự tiến bộ công nghệ. Một yếu tố quan trọng khác để hiểu rõ hơn về vấn đề này, bạn có thể tham khảo thêm về Lý thuyết Nguồn lực (Resource-Based View – RBV), một khuôn khổ quản lý chiến lược cho rằng lợi thế cạnh tranh bền vững của một công ty bắt nguồn từ việc sở hữu và kiểm soát các nguồn lực và năng lực có giá trị, hiếm có, khó bắt chước và không thể thay thế.

Một trong những vai trò rõ rệt nhất của đổi mới sáng tạo là tăng năng suất. Năng suất, đặc biệt là năng suất lao động và năng suất yếu tố tổng hợp (Total Factor Productivity – TFP), là động lực chính của sự cải thiện mức sống trong dài hạn. Đổi mới sáng tạo nâng cao năng suất theo nhiều cách. Đổi mới quy trình (process innovation) giúp doanh nghiệp sản xuất hàng hóa và dịch vụ hiệu quả hơn, giảm chi phí sản xuất cho mỗi đơn vị đầu ra (e.g., tự động hóa, tối ưu hóa chuỗi cung ứng). Đổi mới sản phẩm (product innovation) tạo ra các sản phẩm hoặc dịch vụ mới có giá trị cao hơn đối với người tiêu dùng hoặc cho phép tiếp cận các thị trường mới, điều này gián tiếp làm tăng giá trị gia tăng được tạo ra trên mỗi đơn vị đầu động đầu vào. Nhiều nghiên cứu thực nghiệm đã chứng minh mối liên hệ chặt chẽ giữa đầu tư vào đổi mới sáng tạo (đo lường qua chi tiêu R&D, bằng sáng chế, hoặc các chỉ số đổi mới khác) và sự gia tăng năng suất ở cả cấp độ doanh nghiệp và quốc gia (Griliches, 1979; Crépon, Duguet, & Mairesse, 1998). Chẳng hạn, nghiên cứu của Griliches (1979) đã cung cấp bằng chứng mạnh mẽ về tác động tích cực của chi tiêu R&D đối với năng suất ở Hoa Kỳ. Ở cấp độ doanh nghiệp, dữ liệu từ nhiều quốc gia phát triển cho thấy các doanh nghiệp đổi mới có xu hướng có năng suất cao hơn và tăng trưởng nhanh hơn so với các doanh nghiệp không đổi mới (Crépon, Duguet, & Mairesse, 1998). Bên cạnh đó, các nhà quản lý cần bản chất, vai trò và chức năng của quyết định trong quản trị để đưa ra được quyết định đúng đắn.

Đổi mới sáng tạo cũng là nguồn tạo ra các ngành công nghiệp, thị trường và việc làm mới. Các đổi mới mang tính đột phá (radical innovations) có thể khai sinh ra những lĩnh vực kinh tế hoàn toàn mới (ví dụ: internet, công nghệ sinh học, năng lượng tái tạo), tạo ra hàng triệu việc làm mới và mở ra những cơ hội kinh doanh chưa từng có. Mặc dù đổi mới quy trình có thể dẫn đến việc cắt giảm một số công việc do tăng hiệu quả, lịch sử kinh tế cho thấy tác động ròng của đổi mới sáng tạo thường là tích cực đối với thị trường lao động trong dài hạn, khi các công việc mới, đòi hỏi kỹ năng cao hơn, được tạo ra để vận hành và phát triển các công nghệ mới. Tuy nhiên, điều này đặt ra thách thức về sự cần thiết phải liên tục nâng cao kỹ năng và đào tạo lại lực lượng lao động để thích ứng với sự thay đổi nhanh chóng của thị trường. Sự chuyển đổi này đòi hỏi các chính sách công chủ động về giáo dục, đào tạo nghề và an sinh xã hội để giảm thiểu tác động tiêu cực đối với những người bị ảnh hưởng bởi quá trình “phá hủy sáng tạo” (Acemoglu & Restrepo, 2019). Vấn đề việc làm mới và nâng cao kỹ năng cho người lao động có thể được nhìn nhận thông qua Học thuyết hai yếu tố của F. Herzberg chỉ ra rằng sự thỏa mãn và không thỏa mãn trong công việc xuất phát từ hai nhóm yếu tố khác nhau: yếu tố duy trì (yếu tố về môi trường làm việc) và yếu tố thúc đẩy (yếu tố liên quan đến nội dung công việc). Để tạo động lực cho nhân viên, cần tập trung vào cả hai nhóm yếu tố này.

Khả năng cạnh tranh, ở cả cấp độ doanh nghiệp và quốc gia, phụ thuộc rất nhiều vào đổi mới sáng tạo. Đối với doanh nghiệp, đổi mới là cách để tạo ra sự khác biệt, giảm chi phí, nâng cao chất lượng, và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của khách hàng so với đối thủ cạnh tranh. Một doanh nghiệp đổi mới có thể giành được thị phần, tăng lợi nhuận, và đảm bảo sự tồn tại lâu dài trên thị trường. Ở cấp độ quốc gia, khả năng đổi mới sáng tạo là yếu tố quyết định vị thế trên bản đồ kinh tế thế giới. Các quốc gia dẫn đầu về đổi mới sáng tạo thường là những quốc gia có nền kinh tế năng động, khả năng xuất khẩu sản phẩm công nghệ cao, và thu hút được đầu tư nước ngoài. Khung lý thuyết về Hệ thống đổi mới quốc gia (National Innovation System – NIS), được phát triển bởi các nhà kinh tế như Freeman (1987) và Lundvall (1992), nhấn mạnh rằng đổi mới không diễn ra một cách đơn lẻ mà là kết quả của sự tương tác phức tạp giữa các chủ thể khác nhau trong nền kinh tế – bao gồm các doanh nghiệp, trường đại học, viện nghiên cứu, cơ quan chính phủ, và các tổ chức trung gian – trong một môi trường thể chế nhất định. Sức mạnh của NIS nằm ở khả năng tạo ra, phổ biến và sử dụng tri thức mới. Một NIS hiệu quả là nền tảng vững chắc cho khả năng cạnh tranh của một quốc gia. Phân tích SWOT về năng lực cạnh tranh ngành hàng không giúp các doanh nghiệp và nhà quản lý hiểu rõ hơn về vị thế của mình trên thị trường và đưa ra các quyết định chiến lược phù hợp.

Đổi mới sáng tạo cũng đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết các thách thức kinh tế và xã hội toàn cầu. Ví dụ, đổi mới trong lĩnh vực năng lượng tái tạo và công nghệ sạch là cần thiết để đối phó với biến đổi khí hậu. Đổi mới y tế và công nghệ sinh học giúp cải thiện sức khỏe cộng đồng và kéo dài tuổi thọ. Đổi mới trong nông nghiệp tăng cường an ninh lương thực. Những thách thức này đòi hỏi sự đầu tư lớn vào R&D và khả năng áp dụng các giải pháp mới một cách hiệu quả. Vai trò này của đổi mới sáng tạo đặc biệt quan trọng trong bối cảnh phát triển bền vững, khi mà các mục tiêu kinh tế cần phải cân bằng với các mục tiêu xã hội và môi trường (OECD, 2015). Phát triển du lịch bền vững tập trung vào việc đáp ứng nhu cầu của du khách hiện tại mà vẫn bảo vệ và nâng cao cơ hội cho tương lai, đồng thời quản lý tài nguyên để đáp ứng nhu cầu kinh tế, xã hội và thẩm mỹ.

Để thúc đẩy đổi mới sáng tạo, một loạt các yếu tố đầu vào và môi trường thể chế là cần thiết. Đầu tư vào R&D, cả bởi khu vực tư nhân và chính phủ, là yếu tố cốt lõi. Tuy nhiên, bản thân R&D không đảm bảo đổi mới thành công; nó cần được kết hợp với nguồn nhân lực có kỹ năng cao (human capital), khả năng quản lý và tổ chức hiệu quả, và tiếp cận tài chính. Môi trường thể chế đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ (IP rights) thông qua hệ thống bằng sáng chế và bản quyền cung cấp động lực cho các doanh nghiệp đầu tư vào R&D bằng cách cho phép họ thu hồi chi phí và thu lợi từ phát minh của mình (Acemoglu & Linn, 2004). Tuy nhiên, hệ thống IP cần được cân bằng để không cản trở sự phổ biến tri thức và các đổi mới tiếp theo. Khung pháp lý và quy định cần phải tạo điều kiện thuận lợi cho việc thành lập và phát triển doanh nghiệp, khuyến khích cạnh tranh và chấp nhận rủi ro. Văn hóa xã hội cũng ảnh hưởng đến đổi mới sáng tạo; một xã hội cởi mở, khuyến khích thử nghiệm, chấp nhận thất bại và đề cao sự hợp tác có khả năng thúc đẩy đổi mới mạnh mẽ hơn. Bên cạnh đó, có thể tham khảo thêm về khái niệm và vai trò của quản trị công ty, nhấn mạnh đây là hệ thống điều hành và kiểm soát công ty, đảm bảo sự minh bạch và hiệu quả.

Sự phổ biến (diffusion) của đổi mới sáng tạo cũng quan trọng không kém quá trình tạo ra nó. Một đổi mới, dù đột phá đến đâu, sẽ không tạo ra tác động kinh tế đáng kể nếu nó không được áp dụng rộng rãi trong nền kinh tế. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phổ biến bao gồm chi phí áp dụng công nghệ mới, sự tương thích với các hệ thống hiện có, mức độ phức tạp, lợi ích cảm nhận được, và các kênh truyền tải thông tin (Rogers, 2003). Chính sách công có thể đóng vai trò trong việc thúc đẩy sự phổ biến bằng cách hỗ trợ đào tạo, cung cấp thông tin, tạo ra các tiêu chuẩn kỹ thuật, và giảm bớt các rào cản pháp lý hoặc tài chính. Để nắm bắt tốt hơn sự lan truyền của các ý tưởng và công nghệ mới trong xã hội, hãy tìm hiểu về Mô hình lý thuyết phổ biến sự đổi mới (IDT – Innovation Diffusion Theory), một lý thuyết quan trọng trong việc nghiên cứu cách thức các ý tưởng và công nghệ mới lan truyền trong xã hội.

Vai trò của chính phủ trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo là đa dạng và phức tạp. Chính phủ có thể tài trợ trực tiếp cho R&D (đặc biệt là nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng có rủi ro cao), cung cấp các ưu đãi thuế cho hoạt động R&D của doanh nghiệp, hỗ trợ giáo dục và đào tạo, xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật số và vật lý cần thiết, và thiết lập các quy định hỗ trợ đổi mới (Bloedon & Stokes, 1994). Hơn nữa, chính phủ còn đóng vai trò là người mua tiềm năng của các sản phẩm đổi mới (đặc biệt trong các lĩnh vực như quốc phòng, y tế công cộng) và có thể sử dụng các quy định để tạo ra thị trường cho các công nghệ mới (ví dụ: các tiêu chuẩn về khí thải thúc đẩy đổi mới xe điện). Tuy nhiên, chính sách đổi mới cần được thiết kế cẩn thận để tránh bóp méo thị trường hoặc cản trở sự cạnh tranh lành mạnh. Sự phối hợp giữa các bộ ngành và sự tham gia của các bên liên quan (doanh nghiệp, viện nghiên cứu) là chìa khóa để xây dựng và thực hiện các chính sách đổi mới hiệu quả. Đồng thời, có thể tham khảo thêm về khái niệm về chính sách, bao gồm định nghĩa, đặc điểm và vai trò của chính sách trong đời sống xã hội.

Mặc dù đổi mới sáng tạo mang lại nhiều lợi ích, nó cũng đặt ra các thách thức. Quá trình “phá hủy sáng tạo” có thể gây ra sự gián đoạn xã hội và kinh tế, làm gia tăng bất bình đẳng nếu những người lao động mất việc làm do công nghệ mới không được hỗ trợ để chuyển đổi sang các công việc khác. Đầu tư vào R&D có rủi ro cao và kết quả không chắc chắn. Thị trường thường không cung cấp đủ đầu tư cho R&D do vấn đề ngoại ứng (spillover effects) và thông tin bất đối xứng, dẫn đến thất bại thị trường (market failure) đòi hỏi sự can thiệp của chính phủ. Hơn nữa, không phải mọi đổi mới đều có lợi cho xã hội; một số có thể gây ra tác động tiêu cực đến môi trường hoặc sức khỏe. Do đó, cần có các cơ chế quản lý và đánh giá để định hướng đổi mới theo hướng có lợi cho xã hội (Smith, 2000).

Tóm lại, vai trò của đổi mới sáng tạo trong kinh tế là không thể phủ nhận. Nó là nền tảng của tăng trưởng dài hạn, động lực chính của tăng năng suất, nguồn tạo ra việc làm và ngành nghề mới, và yếu tố quyết định khả năng cạnh tranh. Từ lý thuyết cổ điển của Schumpeter đến các mô hình tăng trưởng nội sinh hiện đại, kinh tế học đã liên tục làm sâu sắc thêm sự hiểu biết về cách đổi mới sáng tạo vận hành và tác động đến nền kinh tế. Tuy nhiên, để phát huy tối đa tiềm năng của đổi mới sáng tạo, cần có một hệ sinh thái hỗ trợ bao gồm đầu tư vào R&D và nguồn nhân lực, môi trường thể chế thuận lợi, và các chính sách công phù hợp nhằm thúc đẩy tạo ra, phổ biến và ứng dụng tri thức mới một cách rộng rãi và công bằng.

Conclusions

Tóm lại, phần này đã làm rõ vai trò trung tâm và đa diện của đổi mới sáng tạo trong việc thúc đẩy sự phát triển kinh tế hiện đại. Chúng ta đã thấy rằng, từ góc nhìn kinh tế học, đổi mới không chỉ đơn thuần là tiến bộ kỹ thuật mà là một quá trình chuyển đổi cấu trúc thông qua “phá hủy sáng tạo”, như Schumpeter mô tả, và là yếu tố nội sinh quan trọng duy trì tăng trưởng dài hạn theo các mô hình tăng trưởng nội sinh. Đổi mới sáng tạo là động lực chính đằng sau sự gia tăng năng suất, tạo ra các ngành công nghiệp mới, nâng cao năng lực cạnh tranh ở cả cấp độ doanh nghiệp và quốc gia, đồng thời là công cụ thiết yếu để giải quyết các thách thức toàn cầu. Tuy nhiên, để khai thác hiệu quả tiềm năng này, cần có sự đầu tư mạnh mẽ vào R&D, nguồn nhân lực chất lượng cao, và một môi trường thể chế thuận lợi, được hỗ trợ bởi các chính sách công có định hướng rõ ràng.

References

• Acemoglu, D. and Howitt, P. (1992) ‘A Model of Growth Through Creative Destruction’, Econometrica, 60(4), pp. 841–865.
• Acemoglu, D. and Linn, J. (2004) ‘Market size in innovation: theory and evidence from the pharmaceutical industry’, The Quarterly Journal of Economics, 119(3), pp. 1049-1090.
• Acemoglu, D. and Restrepo, P. (2019) ‘Automation and New Tasks: How Technology Complements Labor’, Journal of the European Economic Association, 17(6), pp. 1824-1871.
• Bloedon, R.V. and Stokes, D.R. (1994) ‘Exploring the Continuum of R&D/Innovation Policy Roles’, Research Policy, 23(6), pp. 657-674.
• Crépon, B., Duguet, E. and Mairesse, J. (1998) ‘Research, Innovation, and Productivity: An Econometric Analysis at the Firm Level’, Economics of Innovation and New Technology, 7(2), pp. 115-158.
• Freeman, C. (1987) Technology policy and economic performance: lessons from Japan. London: Pinter Publishers.
• Griliches, Z. (1979) ‘Issues in Assessing the Contribution of Research and Development to Productivity Growth’, The Bell Journal of Economics, 10(1), pp. 92–116.
• Lucas, R.E. (1988) ‘On the Mechanics of Economic Development’, Journal of Monetary Economics, 22(1), pp. 3-42.
• Lundvall, B.-Å. (1992) National systems of innovation: towards a theory of innovation and interactive learning. London: Pinter.
• OECD/Eurostat (2018) Oslo Manual 2018: Guidelines for Collecting, Reporting and Using Data on Innovation, 4th Edition. Paris/Luxembourg: OECD Publishing/Eurostat.
• OECD (2015) The Innovation Imperative: Contributing to Productivity, Growth and Well-Being. Paris: OECD Publishing.
• Rogers, E.M. (2003) Diffusion of Innovations. 5th ed. New York: Free Press.
• Romer, P.M. (1986) ‘Increasing Returns and Long-Run Growth’, Journal of Political Economy, 94(5), pp. 1002–1037.
• Schumpeter, J.A. (1942) Capitalism, Socialism and Democracy. New York: Harper & Brothers.
• Smith, K. (2000) ‘What is the ‘Knowledge Economy’?’, in The Knowledge Economy. Luxembourg: European Commission, Directorate-General for Employment and Social Affairs.

Questions & Answers

Q&A

Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn

Luận Văn A-Z  nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!

UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT

Nhận báo giá Xem thêm