Khái niệm bảo hiểm xã hội tự nguyện

Bảo hiểm xã hội có thể được thực hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, tùy thuộc vào điều kiện phát triển kinh tế – xã hội, nhưng tựu chung lại có 2 hình thức: bảo hiểm xã hội theo hình thức bắt buộc và bảo hiểm xã hội theo hình thức tự nguyện. Như vậy, BHXH tự nguyện cũng là một loại hình của bảo hiểm xã hội nói chung, bởi vậy nó cũng có đầy đủ bản chất của BHXH.

Bảo hiểm xã hội tự nguyện đã được thực hiện từ khá sớm ở nhiều nước trên thế giới, như: Ở Pháp, Phần Lan, Thổ Nhĩ Kỳ…nhưng cho đến nay vẫn chưa có một khái niệm thống nhất về BHXH tự nguyện, tùy từng góc độ tiếp cận mà BHXH tự nguyện được hiểu theo những cách khác nhau:

– Theo TS. Nguyễn Tiến Phú và cộng sự, có thể hiểu: “Bảo hiểm xã hội tự nguyện là một loại hình BHXH do Nhà nước ban hành và quản lý để vận động, khuyến khích người lao động và người sử dụng lao động tự nguyện tham gia, nhằm đảm bảo bù đắp một phần thu nhập cho chính bản thân người lao động và gia đình họ bị giảm hoặc mất nguồn thu nhập do gặp phải những rủi ro xã hội như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, tuổi già…Đồng thời góp phần đảm bảo công bằng và ASXH” [44].

– Theo Luật bảo hiểm xã hội Việt Nam năm 2006: “BHXH tự nguyện là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động tự nguyện tham gia, được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình để hưởng BHXH” [53, tr.3].

– Theo Luật BHXH Việt Nam năm 2014: Bảo hiểm xã hội tự nguyện là loại hình BHXH do Nhà nước tổ chức mà người tham gia được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình và Nhà nước có chính sách hỗ trợ tiền đóng BHXH để người tham gia hưởng chế độ hưu trí và tử tuất [54, tr.2].

Như vậy, có nhiều khái niệm khác nhau về BHXH tự nguyện nhưng đều có những điểm chung giống nhau là: BHXH tự nguyện do Nhà nước tổ chức và quản lý; người lao động hoàn toàn tự nguyện tham gia, không bị pháp luật cưỡng chế. Họ tự lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phí BHXH theo quy định của pháp luật, phù hợp với điều kiện và khả năng tài chính của mình để được hưởng các chế độ BHXH. Có thể nói, BHXH tự nguyện là loại hình BHXH nhằm lấp đầy dần các khoảng trống chưa được tham gia loại hình BHXH bắt buộc của người lao động, là cầu nối, là bước quá độ tiến tới thực hiện BHXH cho mọi người lao động trong xã hội.

Trên cơ sở kế thừa các khái niệm, tác giả cho rằng: “BHXH tự nguyện là loại hình BHXH do Nhà nước tổ chức mà người lao động tự nguyện tham gia, được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình và Nhà nước có chính sách hỗ trợ tiền đóng BHXH nhằm góp phần ổn định cuộc sống cho người lao động và gia đình khi người lao động bị giảm hoặc bị mất thu nhập do gặp phải những rủi ro hoặc sự kiện bảo hiểm. Đồng thời góp phần đảm bảo công bằng, tiến bộ, văn minh và ASXH”.

Rủi ro hoặc sự kiện trong BHXH nói chung luôn được thể hiện ở các chế độ BHXH như ốm đau, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, hưu trí hoặc tử tuất…Tuy nhiên, khi ban hành và tổ chức triển khai chính sách BHXH tự nguyện, tùy theo điều kiện cụ thể của từng nước mà người ta chỉ lựa chọn những rủi ro hay sự kiện nào đáp ứng được nhu cầu của đông đảo đối tượng tham gia và khả năng tài chính của họ. Chẳng hạn, ở Indonesia người ta triển khai 4 chế độ là chăm sóc y tế, tử tuất, trợ cấp mất sức lao động, hưu trí. Còn ở nước ta do lần đầu triển khai, hơn nữa đại đa số người lao động là nông dân hoặc lao động tự do có thu nhập thấp và bấp bênh nên chúng ta chỉ lựa chọn 2 chế độ (tức 2 loại rủi ro và sự kiện) là hưu trí và tử tuất. Hai chế độ này được lựa chọn triển khai còn đáp ứng được những nhu cầu cơ bản của người lao động nước ta sau khi nền kinh tế chuyển sang cơ chế thị trường.