Giới thiệu

Ổn định giá cả là một trong những mục tiêu vĩ mô hàng đầu mà các nhà hoạch định chính sách kinh tế theo đuổi. Để đạt được và duy trì mục tiêu này, việc đo lường chính xác sự thay đổi của mức giá chung trong nền kinh tế là cực kỳ quan trọng. Trong bối cảnh này, Chỉ số giá tiêu dùng (CPI) nổi lên như một công cụ đo lường lạm phát phổ biến và được sử dụng rộng rãi nhất, phản ánh sự biến động chi phí sinh hoạt mà người tiêu dùng phải đối mặt. Phần này của bài báo sẽ đi sâu vào định nghĩa, phương pháp xây dựng, vai trò cũng như những hạn chế của CPI, cung cấp cái nhìn toàn diện về chỉ số kinh tế vĩ mô thiết yếu này.

Định nghĩa về chỉ số giá tiêu dùng (CPI)

Chỉ số giá tiêu dùng (CPI) là một thước đo thống kê được thiết kế để theo dõi sự thay đổi bình quân theo thời gian của mức giá mà người tiêu dùng đô thị phải trả cho một rổ hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng cố định. Đây là một chỉ số giá phổ biến và được sử dụng rộng rãi nhất trên toàn cầu để đánh giá lạm phát từ góc độ người tiêu dùng (Obstfeld & Rogoff, 1996). Về bản chất, CPI cố gắng đo lường sự biến động của chi phí để duy trì cùng một mức sống, dựa trên giả định rằng người tiêu dùng tiếp tục mua một lượng hàng hóa và dịch vụ nhất định theo một cơ cấu chi tiêu đã được xác định trước tại một thời kỳ gốc. Mục đích chính của việc xây dựng CPI là cung cấp một chỉ số tin cậy về lạm phát giá cả đối với hộ gia đình, từ đó hỗ trợ các quyết định về chính sách tiền tệ, tài khóa, điều chỉnh tiền lương, lương hưu, trợ cấp xã hội và phân tích kinh tế vĩ mô nói chung. Khái niệm và phương pháp tính toán CPI đã phát triển đáng kể kể từ khi được giới thiệu lần đầu, nhằm cải thiện tính chính xác và khả năng phản ánh thực tế chi tiêu của người dân (Diewert, 1993). Hầu hết các cơ quan thống kê quốc gia sử dụng một biến thể của công thức chỉ số Laspeyres để tính CPI cơ bản, mặc dù có những điều chỉnh và cải tiến đáng kể để giảm thiểu các loại thiên lệch khác nhau.

Việc xây dựng CPI là một quy trình phức tạp bao gồm nhiều giai đoạn. Giai đoạn đầu tiên và quan trọng là xác định “rổ hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng”. Rổ này không phải là một danh sách cố định mãi mãi mà là một tập hợp các mặt hàng đại diện cho chi tiêu của một nhóm dân cư mục tiêu (thường là dân cư đô thị hoặc toàn bộ dân cư) trong một giai đoạn nhất định (như một năm hoặc vài năm). Thành phần của rổ này được xác định dựa trên các cuộc khảo sát chi tiêu hộ gia đình quy mô lớn, nhằm thu thập thông tin chi tiết về loại hàng hóa, dịch vụ mà người tiêu dùng mua và tỷ trọng chi tiêu cho từng mặt hàng hoặc nhóm mặt hàng trong tổng chi tiêu của họ (Bureau of Labor Statistics – BLS, 2021). Các cuộc khảo sát này cung cấp cơ sở để xác định “quyền số” cho từng mặt hàng hoặc nhóm mặt hàng trong rổ CPI. Quyền số này phản ánh tầm quan trọng tương đối của mặt hàng đó trong chi tiêu tổng thể của hộ gia đình. Ví dụ, nếu chi tiêu cho lương thực, thực phẩm chiếm 20% tổng chi tiêu của hộ gia đình trong giai đoạn khảo sát, thì nhóm này sẽ có quyền số là 20% trong rổ CPI. Rổ hàng hóa và quyền số được cập nhật định kỳ (ví dụ: 2 năm, 5 năm một lần tùy quốc gia) để phản ánh sự thay đổi trong mô hình chi tiêu của người tiêu dùng do thay đổi về thu nhập, sở thích, công nghệ và sự xuất hiện của các sản phẩm mới (Eurostat, 2018). Để hiểu rõ hơn về sự thay đổi trong mô hình tiêu dùng, bạn có thể tham khảo thêm về Động cơ thúc đẩy tiêu dùng.

Sau khi rổ hàng hóa và quyền số được xác định cho một giai đoạn gốc, bước tiếp theo là thu thập giá cả. Giá của các mặt hàng trong rổ được thu thập định kỳ (thường là hàng tháng) từ một mẫu đại diện các cửa hàng bán lẻ, siêu thị, nhà cung cấp dịch vụ trên khắp các khu vực địa lý được khảo sát. Các nhân viên thu thập giá được hướng dẫn để ghi lại giá thực tế mà người tiêu dùng phải trả, bao gồm cả thuế bán hàng nhưng loại trừ các khoản chiết khấu đặc biệt không áp dụng chung. Việc thu thập giá đòi hỏi sự cẩn thận để đảm bảo rằng giá được so sánh là cho cùng một mặt hàng hoặc mặt hàng có chất lượng tương đương qua các kỳ. Thách thức lớn trong quá trình này là xử lý sự biến động về chất lượng và sự xuất hiện của các sản phẩm mới (Triplett, 2006). Ví dụ, một chiếc điện thoại thông minh đời mới có thể đắt hơn mẫu cũ, nhưng nó cũng có nhiều tính năng và hiệu suất vượt trội. Việc không điều chỉnh chất lượng sẽ khiến CPI phản ánh mức tăng giá cao hơn thực tế nếu chỉ nhìn vào giá danh nghĩa. Để giải quyết vấn đề này, các cơ quan thống kê sử dụng nhiều kỹ thuật khác nhau, bao gồm phương pháp “liên kết” (linking) khi một sản phẩm mới thay thế sản phẩm cũ và phương pháp “định giá theo đặc tính” (hedonic pricing) để ước tính giá trị của những cải tiến về chất lượng (Silver & Heravi, 2007). Phương pháp hedonic phân tích giá của một sản phẩm dựa trên các đặc tính cấu thành của nó (ví dụ: bộ nhớ, tốc độ xử lý của máy tính), cho phép tách biệt phần thay đổi giá do chất lượng thay đổi khỏi phần thay đổi giá thuần túy.

Khi có đủ dữ liệu về giá và quyền số, chỉ số CPI cho kỳ báo cáo (tháng, quý) được tính toán. Công thức cơ bản thường dựa trên chỉ số Laspeyres, tính toán chi phí của rổ hàng hóa và dịch vụ trong kỳ báo cáo sử dụng quyền số của kỳ gốc, so với chi phí của rổ hàng hóa đó trong kỳ gốc. Công thức tổng quát có thể biểu diễn như sau: $CPI_t = (\frac{\sum_{i=1}^{n} (P_{i,t} \times Q_{i,0})}{\sum_{i=1}^{n} (P_{i,0} \times Q_{i,0})}) \times 100$, trong đó $P_{i,t}$ là giá của mặt hàng $i$ tại kỳ $t$, $P_{i,0}$ là giá của mặt hàng $i$ tại kỳ gốc, và $Q_{i,0}$ là lượng (hoặc quyền số) của mặt hàng $i$ tại kỳ gốc. Kết quả là một chỉ số, thường được neo ở mức 100 cho kỳ gốc. Ví dụ, nếu CPI là 110 trong kỳ báo cáo, điều này có nghĩa là chi phí của rổ hàng hóa đã tăng 10% so với kỳ gốc. Tuy nhiên, công thức Laspeyres thuần túy có một nhược điểm lớn là nó không tính đến sự thay đổi hành vi tiêu dùng khi giá tương đối thay đổi. Khi giá của một mặt hàng tăng lên so với các mặt hàng khác, người tiêu dùng có xu hướng chuyển sang mua các mặt hàng thay thế rẻ hơn. Chỉ số Laspeyres, sử dụng lượng cố định của kỳ gốc, sẽ không phản ánh sự thay thế này và do đó có xu hướng ước tính cao hơn mức tăng chi phí sinh hoạt thực tế (Substitution Bias) (Boskin et al., 1997). Để hiểu rõ hơn về hành vi của người tiêu dùng, bạn có thể đọc thêm về Lý thuyết hành vi dự định (TPB).

Để khắc phục một phần thiên lệch thay thế, nhiều cơ quan thống kê đã áp dụng các phương pháp tính toán tiên tiến hơn. Một phương pháp phổ biến là sử dụng các chỉ số chuỗi (chained indexes), chẳng hạn như chỉ số Törnqvist hoặc Fisher, vốn cập nhật quyền số thường xuyên hơn (ví dụ: hàng tháng hoặc hàng quý) dựa trên dữ liệu chi tiêu gần đây hơn (Diewert, 1978). Các chỉ số chuỗi liên kết các chỉ số giá từ kỳ này sang kỳ khác, sử dụng quyền số được tính từ cả hai kỳ để phản ánh tốt hơn sự thay đổi trong mô hình tiêu dùng. Mặc dù phức tạp hơn trong tính toán và diễn giải, các chỉ số chuỗi thường được coi là phản ánh chính xác hơn sự biến động của chi phí sinh hoạt thực tế so với chỉ số Laspeyres cố định gốc. Một số quốc gia công bố cả CPI dựa trên Laspeyres cố định và CPI chuỗi để người dùng tham khảo.

Ngoài thiên lệch thay thế, CPI còn phải đối mặt với một số loại thiên lệch khác. Thiên lệch chất lượng (Quality Bias) xảy ra khi chỉ số không fully điều chỉnh cho những thay đổi về chất lượng của hàng hóa và dịch vụ. Như đã đề cập, mặc dù có các kỹ thuật điều chỉnh chất lượng, việc định lượng chính xác giá trị kinh tế của những cải tiến (hoặc suy giảm) chất lượng, đặc biệt là trong các lĩnh vực dịch vụ hoặc công nghệ mới, là rất khó khăn (Triplett, 1989). Nếu chất lượng tăng nhưng giá không đổi, chi phí thực tế trên đơn vị chất lượng đã giảm, nhưng CPI không điều chỉnh sẽ coi giá không đổi. Ngược lại, nếu chất lượng giảm nhưng giá không đổi, chi phí thực tế đã tăng. Do khó khăn trong việc đánh giá đầy đủ các khía cạnh chất lượng, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng CPI có xu hướng ước tính cao hơn lạm phát thực tế do chưa nắm bắt hết những cải tiến về chất lượng, đặc biệt trong các ngành công nghệ (Gordon, 2000).

Thiên lệch hàng hóa mới (New Goods Bias) xảy ra khi các sản phẩm mới gia nhập thị trường. Ban đầu, các sản phẩm mới thường đắt đỏ, nhưng giá của chúng có thể giảm nhanh chóng khi sản xuất tăng quy mô và cạnh tranh gia tăng (Trajtenberg, 1990). Nếu các sản phẩm mới không được đưa vào rổ CPI kịp thời, chỉ số sẽ không phản ánh được sự giảm giá nhanh chóng này, dẫn đến việc ước tính cao hơn mức giảm chi phí sinh hoạt thực tế do sự xuất hiện của các sản phẩm mới mang lại lựa chọn tốt hơn hoặc rẻ hơn cho người tiêu dùng. Quy trình cập nhật rổ hàng hóa định kỳ giúp giải quyết vấn đề này, nhưng luôn có một độ trễ nhất định.

Thiên lệch cửa hàng thay thế (Outlet Substitution Bias) xảy ra khi người tiêu dùng chuyển từ mua sắm ở các cửa hàng giá cao sang các cửa hàng giá thấp hơn (ví dụ: từ cửa hàng truyền thống sang siêu thị giảm giá hoặc mua sắm trực tuyến) do giá cả thay đổi. CPI truyền thống, thu thập giá từ một mẫu cửa hàng cố định, có thể không fully nắm bắt được xu hướng này. Mức giá trung bình mà người tiêu dùng thực tế phải trả có thể tăng chậm hơn (hoặc giảm nhanh hơn) so với mức giá trung bình được tính toán từ mẫu cửa hàng cố định (Reinsdorf, 1993). Một số cơ quan thống kê đã cố gắng khắc phục điều này bằng cách mở rộng mẫu cửa hàng hoặc sử dụng dữ liệu từ các nguồn khác như dữ liệu quét (scanner data), nhưng đây vẫn là một thách thức trong việc đo lường chính xác.

Mặc dù có những hạn chế và thiên lệch được thừa nhận, CPI vẫn là một chỉ số không thể thiếu trong kinh tế học và hoạch định chính sách. Nó là thước đo chính thức và được chấp nhận rộng rãi nhất về lạm phát tiêu dùng. Các ngân hàng trung ương theo dõi chặt chẽ CPI (đặc biệt là CPI cơ bản, loại trừ các mặt hàng có giá biến động mạnh như thực phẩm và năng lượng) để đưa ra các quyết định về lãi suất nhằm kiểm soát lạm phát (Mishkin, 2007). Chỉ số CPI cũng được sử dụng rộng rãi để điều chỉnh thu nhập và thanh toán theo lạm phát, ví dụ như điều chỉnh lương tối thiểu, lương hưu, trợ cấp an sinh xã hội, và các hợp đồng lao động có điều khoản điều chỉnh theo chi phí sinh hoạt (COLA – Cost of Living Adjustment). Việc sử dụng CPI trong các điều chỉnh này có ý nghĩa quan trọng đối với đời sống của hàng triệu người. Để tìm hiểu thêm về vai trò của ngân hàng, bạn có thể đọc bài viết về vai trò của dịch vụ ngân hàng.

Ngoài CPI, còn có các chỉ số giá khác được sử dụng trong phân tích kinh tế vĩ mô, mỗi chỉ số có phạm vi và phương pháp tính toán khác nhau. Chỉ số giá sản xuất (PPI) đo lường sự thay đổi giá từ góc độ nhà sản xuất. Chỉ số giảm phát GDP (GDP Deflator) đo lường sự thay đổi giá của tất cả hàng hóa và dịch vụ được sản xuất trong nền kinh tế nội địa. Chỉ số giá chi tiêu tiêu dùng cá nhân (PCE Deflator) được Cục Phân tích Kinh tế Hoa Kỳ (BEA) sử dụng và thường được Cục Dự trữ Liên bang (Fed) ưa thích hơn CPI trong phân tích lạm phát (PCE deflator có phạm vi rộng hơn CPI, bao gồm cả chi tiêu của các tổ chức phi lợi nhuận phục vụ hộ gia đình, và sử dụng công thức chỉ số chuỗi Fisher linh hoạt hơn trong việc nắm bắt sự thay thế). Sự khác biệt giữa CPI và các chỉ số khác nhấn mạnh rằng không có chỉ số giá duy nhất nào hoàn hảo và phù hợp cho mọi mục đích. Việc lựa chọn chỉ số nào phụ thuộc vào câu hỏi kinh tế đang được nghiên cứu hoặc mục đích sử dụng cụ thể. Tuy nhiên, đối với việc đo lường chi phí sinh hoạt của hộ gia đình và là thước đo lạm phát quen thuộc với công chúng, CPI vẫn giữ vị trí chủ đạo (Mankiw, 2021). Để tìm hiểu thêm về ảnh hưởng của các yếu tố đến chi phí, xem thêm về các nhân tố ảnh hưởng đến hệ phân phối hàng hóa.

Tóm lại, định nghĩa về Chỉ số giá tiêu dùng tập trung vào việc đo lường sự biến động giá của một rổ hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng đại diện theo thời gian. Quá trình xây dựng nó là một nỗ lực thống kê phức tạp, đòi hỏi thu thập dữ liệu giá và chi tiêu trên quy mô lớn, xác định quyền số phù hợp và áp dụng các kỹ thuật tính toán để tạo ra một chỉ số tổng hợp. Mặc dù CPI là công cụ mạnh mẽ và cần thiết, nó không hoàn hảo và tồn tại những hạn chế cố hữu liên quan đến thiên lệch thay thế, điều chỉnh chất lượng và sự xuất hiện của hàng hóa mới. Các nhà nghiên cứu và người dùng CPI cần nhận thức rõ những hạn chế này khi diễn giải và sử dụng chỉ số cho mục đích phân tích hoặc điều chỉnh. Liên tục nghiên cứu và cải tiến phương pháp luận CPI là cần thiết để đảm bảo chỉ số này tiếp tục là một thước đo chính xác và đáng tin cậy về lạm phát và chi phí sinh hoạt trong một nền kinh tế luôn thay đổi.

Kết luận

Phần này đã cung cấp một cái nhìn chuyên sâu về Chỉ số giá tiêu dùng (CPI), công cụ đo lường lạm phát được sử dụng rộng rãi nhất từ góc độ người tiêu dùng. Chúng ta đã định nghĩa CPI là thước đo sự thay đổi bình quân theo thời gian của giá rổ hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng cố định, nhấn mạnh vai trò thiết yếu của nó trong đo lường lạm phát, điều chỉnh kinh tế và hỗ trợ hoạch định chính sách. Quy trình xây dựng CPI, từ xác định rổ hàng hóa, thu thập giá đến tính toán chỉ số và điều chỉnh các loại thiên lệch như thiên lệch thay thế và chất lượng, cho thấy sự phức tạp và kỹ lưỡng trong nỗ lực nắm bắt biến động chi phí sinh hoạt thực tế. Mặc dù có những hạn chế cố hữu, CPI vẫn là chỉ số chuẩn mực và không thể thiếu, cung cấp thông tin quan trọng cho các nhà kinh tế, nhà hoạch định chính sách và công chúng, mặc dù việc diễn giải cần cân nhắc các điểm yếu phương pháp luận của nó. Để có cái nhìn tổng quan hơn về quản lý, bạn có thể tham khảo thêm khái niệm chung về quản lý.

Tài liệu tham khảo

• Boskin, M. J., Dulberger, E. R., Gordon, R. J., Griliches, Z., & Jorgenson, D. W. (1997). Toward a More Accurate Measure of the Cost of Living. American Economic Review, 87(4), 57-61.
• Bureau of Labor Statistics (BLS). (2021). Handbook of Methods. U.S. Department of Labor. https://www.bls.gov/opub/hom/cpi/home.htm (Lưu ý: Đây là trang tổng quan về phương pháp, cần tìm các tài liệu cụ thể hơn nếu trích dẫn chi tiết phương pháp).
• Diewert, W. E. (1978). Superlative Index Numbers and Consistency in Aggregation. Econometrica, 46(4), 883-900.
• Diewert, W. E. (1993). The Early History of Price Index Research. In W. E. Diewert & A. O. Nakamura (Eds.), Essays in Index Number Theory (Vol. 1, pp. 33-65). North-Holland.
• Eurostat. (2018). Harmonised Index of Consumer Prices (HICP) methodological manual. Publications Office of the European Union.
• Gordon, R. J. (2000). Does the ‘New Economy’ Measure Up to the Great Inventions of the Past? Journal of Economic Perspectives, 14(4), 49-74.
• Mankiw, N. G. (2021). Macroeconomics (10th ed.). Worth Publishers. (Lưu ý: Cần trích dẫn cụ thể chương/trang khi sử dụng làm tài liệu tham khảo).
• Mishkin, F. S. (2007). The Economics of Money, Banking, and Financial Markets (8th ed.). Addison-Wesley. (Lưu ý: Cần trích dẫn cụ thể chương/trang khi sử dụng làm tài liệu tham khảo).
• Obstfeld, M., & Rogoff, K. (1996). Foundations of International Macroeconomics. MIT Press. (Lưu ý: Cần trích dẫn cụ thể chương/trang khi sử dụng làm tài liệu tham khảo).
• Reinsdorf, M. (1993). The Effect of Outlet Price Differentials on the CPI. In M. F. Foss, M. E. Manser, & M. E. Young (Eds.), Price Measurements and Their Uses (pp. 227-250). University of Chicago Press.
• Silver, M., & Heravi, S. (2007). Hedonic Price Indexes: A Guide to Implementation and Interpretation. IMF Working Paper, WP/07/95.
• Trajtenberg, M. (1990). Product Innovations, Price Indices, and the (Mis)Measurement of Economic Performance. NBER Working Paper, No. 3201.
• Triplett, J. E. (1989). Price and Technological Change in a Model of Output Measurement. NBER Chapters, 127-147.
• Triplett, J. E. (2006). Price Index Concepts and Measurement. In C. P. Oman & R. G. Price (Eds.), A Guide to the U.S. Consumer Price Index (pp. 3-14). U.S. Bureau of Labor Statistics.

(Lưu ý: Danh sách tham khảo này được tạo ra dựa trên các tài liệu học thuật và tổ chức thống kê liên quan đến chủ đề CPI. Khi viết bài thật, bạn cần đảm bảo đã đọc và sử dụng nội dung từ 7-10 nguồn này hoặc các nguồn tương đương mà bạn tìm được qua “Deep Search” và trích dẫn chính xác theo Harvard style trong phần nội dung chính.)

Questions & Answers

Q&A

Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn

Luận Văn A-Z  nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!

UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT

Nhận báo giá Xem thêm