Introduction

Trong nghiên cứu kinh tế học, cấu trúc thị trường đóng vai trò trung tâm trong việc xác định hành vi của các doanh nghiệp và kết quả phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế. Trong số các cấu trúc thị trường cơ bản, độc quyền đại diện cho một trường hợp cực đoan, hoàn toàn trái ngược với cạnh tranh hoàn hảo. Tình trạng chỉ có một người bán duy nhất kiểm soát toàn bộ cung cấp một sản phẩm hoặc dịch vụ cụ thể đặt ra những câu hỏi quan trọng về hiệu quả, phân phối phúc lợi và vai trò của chính phủ. Phần này sẽ đi sâu vào khái niệm độc quyền, khám phá các đặc điểm định nghĩa, nguồn gốc phát sinh và phân tích chi tiết các tác động kinh tế đa chiều của nó, từ hiệu quả phân bổ nguồn lực đến động lực đổi mới và phúc lợi xã hội, dựa trên các lý thuyết và bằng chứng thực nghiệm trong kinh tế học.

Khái niệm về độc quyền và tác động đến nền kinh tế

Trong kinh tế học vi mô, độc quyền được định nghĩa là cấu trúc thị trường trong đó chỉ có một doanh nghiệp duy nhất là người bán một sản phẩm hoặc dịch vụ mà không có sản phẩm thay thế gần gũi, và có những rào cản đáng kể ngăn cản các doanh nghiệp khác gia nhập thị trường (Pindyck & Rubinfeld, 2018). Đặc điểm “không có sản phẩm thay thế gần gũi” là rất quan trọng, vì nó đảm bảo rằng người tiêu dùng không có nhiều lựa chọn khả thi ngoài sản phẩm của nhà độc quyền. Khả năng kiểm soát giá là một đặc điểm nổi bật của nhà độc quyền; không giống như doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo phải chấp nhận mức giá thị trường cho trước, nhà độc quyền là “người định giá” (price setter) và có thể ảnh hưởng đến giá sản phẩm của mình bằng cách thay đổi lượng cung cấp (Mankiw, 2021). Tuy nhiên, quyền lực định giá này không phải là tuyệt đối; nhà độc quyền vẫn phải đối mặt với đường cầu thị trường dốc xuống. Điều này có nghĩa là để bán được nhiều sản phẩm hơn, nhà độc quyền thường phải giảm giá. Quyết định sản xuất và định giá của nhà độc quyền được thúc đẩy bởi mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, tương tự như các doanh nghiệp khác. Nhà độc quyền sẽ sản xuất tại mức sản lượng Q* nơi doanh thu biên (MR) bằng chi phí biên (MC), và sau đó định giá P* theo đường cầu tương ứng với mức sản lượng đó. Do đường cầu đối với sản phẩm của nhà độc quyền cũng chính là đường cầu thị trường và nó dốc xuống, doanh thu biên (MR) luôn nhỏ hơn giá (P) cho mọi mức sản lượng dương. Điều này là do khi bán thêm một đơn vị, nhà độc quyền không chỉ nhận được doanh thu từ đơn vị đó mà còn phải giảm giá cho tất cả các đơn vị đã bán trước đó (Tirole, 1988). Kết quả là, tại điểm tối đa hóa lợi nhuận (MR=MC), giá P* của nhà độc quyền sẽ lớn hơn chi phí biên MC*. Đây là một kết quả quan trọng và khác biệt cốt lõi so với cạnh tranh hoàn hảo, nơi các doanh nghiệp hoạt động tại mức P = MC trong dài hạn.

Sự tồn tại của độc quyền thường bắt nguồn từ các rào cản gia nhập thị trường. Có nhiều loại rào cản khác nhau có thể tạo ra và duy trì vị thế độc quyền. Một loại phổ biến là độc quyền tự nhiên (natural monopoly), phát sinh khi một ngành công nghiệp có chi phí cố định rất cao và chi phí biên tương đối thấp, dẫn đến hiệu quả kinh tế theo quy mô (economies of scale) đáng kể trên toàn bộ phạm vi sản lượng có liên quan đến quy mô thị trường (Baumol, Panzar, & Willig, 1982). Trong trường hợp này, một doanh nghiệp duy nhất có thể cung cấp toàn bộ sản lượng thị trường với chi phí trung bình thấp hơn đáng kể so với việc nhiều doanh nghiệp nhỏ hơn cùng tồn tại. Ví dụ kinh điển bao gồm các dịch vụ tiện ích công cộng như cung cấp nước, điện, khí đốt hoặc mạng lưới đường sắt, nơi việc nhân đôi cơ sở hạ tầng là không hiệu quả về chi phí. Rào cản gia nhập cũng có thể mang tính pháp lý, chẳng hạn như bằng sáng chế (patents), giấy phép độc quyền do chính phủ cấp, hoặc quyền tác giả (copyrights). Bằng sáng chế cấp cho nhà phát minh quyền độc quyền tạm thời để sản xuất và bán sản phẩm của họ, khuyến khích đổi mới nhưng đồng thời tạo ra quyền lực độc quyền (Gilbert & Shapiro, 1990). Quyền kiểm soát nguồn lực thiết yếu (control of essential resources) cũng có thể tạo ra độc quyền, nếu một doanh nghiệp sở hữu hoặc kiểm soát phần lớn một yếu tố đầu vào quan trọng mà không có sẵn sản phẩm thay thế gần gũi cho các đối thủ tiềm năng. Cuối cùng, hiệu ứng mạng lưới (network effects) có thể dẫn đến độc quyền, nơi giá trị của một sản phẩm hoặc dịch vụ tăng lên khi có nhiều người sử dụng nó hơn. Điều này tạo ra một vòng lặp tích cực thúc đẩy doanh nghiệp lớn nhất phát triển mạnh hơn nữa và khiến các đối thủ nhỏ khó cạnh tranh (Shapiro & Varian, 1999). Bên cạnh đó, các doanh nghiệp thường xây dựng chiến lược kinh doanh để gia tăng lợi thế cạnh tranh.

Tác động kinh tế của độc quyền là một chủ đề được tranh luận sôi nổi trong kinh tế học, với nhiều khía cạnh tiêu cực rõ ràng nhưng cũng có một số lập luận về lợi ích tiềm năng. Tác động tiêu cực đáng kể nhất của độc quyền là sự mất mát phúc lợi xã hội (deadweight loss) do inhiệu quả phân bổ nguồn lực (allocative inefficiency). Như đã đề cập, nhà độc quyền sản xuất tại mức sản lượng nơi P > MC, trong khi hiệu quả phân bổ đòi hỏi P = MC (đối với cạnh tranh hoàn hảo). Mức giá cao hơn và sản lượng thấp hơn dưới độc quyền so với cạnh tranh hoàn hảo dẫn đến việc một số giao dịch có lợi cho cả người mua và người bán (khi P >= MC) không diễn ra. Phần phúc lợi tiềm năng này bị mất đi đối với xã hội, tạo thành tam giác phúc lợi bị mất (Harberger triangle), minh họa cho sự inhiệu quả này (Harberger, 1954). Người tiêu dùng chịu thiệt hại do phải trả giá cao hơn và tiêu thụ ít hơn, trong khi nhà độc quyền thu được lợi nhuận siêu ngạch (supernormal profits) do khả năng định giá trên chi phí biên. Điều này dẫn đến sự tái phân phối phúc lợi từ người tiêu dùng sang nhà độc quyền. Ngoài ra, độc quyền cũng có thể dẫn đến inhiệu quả sản xuất (productive inefficiency). Do thiếu áp lực cạnh tranh, nhà độc quyền có thể không có động lực mạnh mẽ để giảm thiểu chi phí sản xuất, ví dụ như không áp dụng các công nghệ mới nhất hoặc không tối ưu hóa quy trình hoạt động (Leibenstein, 1966). Hiện tượng này đôi khi được gọi là “inhiệu quả X” (X-inefficiency). Để làm rõ hơn về quá trình tối ưu hóa, chúng ta có thể tham khảo thêm về nội dung logistics.

Hơn nữa, quyền lực độc quyền có thể thúc đẩy hành vi tìm kiếm lợi ích (rent-seeking behavior), trong đó nhà độc quyền chi tiêu nguồn lực vào các hoạt động không tạo ra giá trị cho xã hội mà chỉ nhằm duy trì hoặc tăng cường vị thế độc quyền của mình, chẳng hạn như vận động hành lang (lobbying) để ảnh hưởng đến chính sách chính phủ, sử dụng chiến thuật pháp lý gây khó dễ cho đối thủ cạnh tranh tiềm năng, hoặc xây dựng các rào cản gia nhập nhân tạo (Tullock, 1967). Các nguồn lực bị lãng phí vào những hoạt động này cũng góp phần làm giảm phúc lợi xã hội tổng thể. Quyền lực thị trường của nhà độc quyền cũng có thể được sử dụng để thực hiện các hành vi phân biệt giá (price discrimination), bán cùng một sản phẩm với các mức giá khác nhau cho các nhóm người tiêu dùng khác nhau, tùy thuộc vào độ co giãn của cầu của họ. Mặc dù phân biệt giá có thể làm tăng lợi nhuận của nhà độc quyền và đôi khi làm tăng tổng sản lượng gần với mức cạnh tranh (trong trường hợp phân biệt giá hoàn hảo), nhưng nó thường làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng và có thể vẫn dẫn đến inhiệu quả phân bổ nếu không đạt được mức sản lượng hiệu quả xã hội (Pigou, 1920). Bên cạnh đó, lý thuyết bất cân xứng thông tin có thể làm trầm trọng thêm vấn đề này.

Tuy nhiên, bức tranh về tác động kinh tế của độc quyền không hoàn toàn chỉ có màu xám. Một số lập luận cho rằng độc quyền có thể mang lại lợi ích trong một số trường hợp. Đối với độc quyền tự nhiên, như đã thảo luận, khả năng tận dụng hiệu quả kinh tế theo quy mô đáng kể có thể cho phép nhà độc quyền sản xuất với chi phí trung bình thấp hơn nhiều so với việc nhiều công ty nhỏ cùng hoạt động. Trong lý thuyết, điều này có thể dẫn đến giá thấp hơn cho người tiêu dùng so với trường hợp cạnh tranh nhưng không có hiệu quả kinh tế theo quy mô đầy đủ, mặc dù nhà độc quyền vẫn có xu hướng định giá trên chi phí biên. Vấn đề trở thành một sự đánh đổi phức tạp giữa hiệu quả sản xuất tiềm năng từ quy mô và inhiệu quả phân bổ từ quyền lực thị trường. Một lập luận khác, được Schumpeter (1942) nhấn mạnh, là lợi nhuận siêu ngạch thu được từ vị thế độc quyền có thể là nguồn tài chính quan trọng và là động lực mạnh mẽ để các doanh nghiệp đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) và đổi mới công nghệ. Quan điểm này cho rằng cạnh tranh khốc liệt trong các thị trường cạnh tranh hoàn hảo có thể không tạo đủ động lực hoặc nguồn lực cho các khoản đầu tư R&D lớn, rủi ro và dài hạn. Lợi nhuận độc quyền, theo lập luận này, là phần thưởng cần thiết cho sự đổi mới thành công, thúc đẩy “sự hủy diệt sáng tạo” (creative destruction) định hình lại nền kinh tế theo thời gian. Ngoài ra, lý thuyết nguồn lực có thể được dùng để phân tích lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp độc quyền.

Tuy nhiên, lập luận về độc quyền thúc đẩy đổi mới cũng vấp phải sự phản biện đáng kể. Arrow (1962) lập luận rằng động lực đổi mới của một nhà độc quyền có thể thực sự yếu hơn so với một doanh nghiệp trong thị trường cạnh tranh, bởi vì nhà độc quyền đã thu được lợi nhuận và việc đổi mới có thể chỉ đơn thuần là thay thế lợi nhuận độc quyền hiện tại bằng một nguồn lợi nhuận mới. Ngược lại, một doanh nghiệp trong thị trường cạnh tranh có động lực mạnh mẽ để đổi mới nhằm thoát khỏi áp lực cạnh tranh và thu được lợi nhuận tạm thời. Bằng chứng thực nghiệm về mối quan hệ giữa cấu trúc thị trường và đổi mới là hỗn hợp; một số nghiên cứu tìm thấy mối liên hệ tích cực giữa một mức độ quyền lực thị trường nhất định và đổi mới, trong khi các nghiên cứu khác lại chỉ ra rằng cạnh tranh là yếu tố thúc đẩy đổi mới mạnh mẽ hơn (Cohen & Levin, 1989). Mối quan hệ này có thể phụ thuộc vào đặc điểm cụ thể của ngành, bản chất của đổi mới và các yếu tố thể chế. Để hiểu rõ hơn về yếu tố thúc đẩy, hãy tìm hiểu về khai niệm động cơ lao động.

Tóm lại, độc quyền là một cấu trúc thị trường có những tác động sâu sắc và phức tạp đến nền kinh tế. Về mặt tiêu cực, nó thường dẫn đến giá cao hơn, sản lượng thấp hơn, inhiệu quả phân bổ nguồn lực (thể hiện qua phúc lợi bị mất) và inhiệu quả sản xuất so với cạnh tranh hoàn hảo. Quyền lực độc quyền cũng có thể thúc đẩy hành vi tìm kiếm lợi ích và phân biệt giá, làm giảm thêm phúc lợi người tiêu dùng và xã hội tổng thể. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, đặc biệt là độc quyền tự nhiên, quy mô hoạt động của nhà độc quyền có thể mang lại hiệu quả kinh tế theo quy mô đáng kể, tiềm năng làm giảm chi phí sản xuất. Ngoài ra, lợi nhuận độc quyền đôi khi được coi là động lực và nguồn tài chính cho R&D và đổi mới, mặc dù mối quan hệ này vẫn còn là chủ đề tranh luận học thuật. Do những tác động tiêu cực tiềm tàng đáng kể của độc quyền đối với hiệu quả kinh tế và phân phối phúc lợi, các chính phủ thường can thiệp thông qua luật chống độc quyền (antitrust laws) để ngăn chặn sự hình thành hoặc lạm dụng quyền lực độc quyền, hoặc thông qua quy định giá (price regulation) đối với các độc quyền tự nhiên nhằm giảm thiểu các tác động bất lợi trong khi vẫn duy trì lợi ích từ hiệu quả kinh tế theo quy mô (Viscusi, Vernon, & Harrington, 2005). Bên cạnh đó, các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động trong doanh nghiệp cũng cần được xem xét.

Conclusions

Tóm lại, độc quyền đại diện cho một cấu trúc thị trường trong đó một người bán duy nhất kiểm soát toàn bộ nguồn cung, được bảo vệ bởi các rào cản gia nhập. Phân tích kinh tế học cho thấy độc quyền thường dẫn đến giá cao hơn, sản lượng thấp hơn, và sự mất mát phúc lợi xã hội do inhiệu quả phân bổ nguồn lực so với thị trường cạnh tranh. Bên cạnh đó, inhiệu quả sản xuất và hành vi tìm kiếm lợi ích cũng là những tác động tiêu cực đáng kể. Tuy nhiên, cần thừa nhận rằng độc quyền tự nhiên có thể tận dụng hiệu quả kinh tế theo quy mô, và một số lập luận cho rằng lợi nhuận độc quyền có thể thúc đẩy đổi mới. Nhìn chung, những tác động tiêu cực lên hiệu quả và phân phối phúc lợi xã hội là rõ rệt, làm cơ sở cho sự can thiệp của chính phủ thông qua chính sách cạnh tranh và điều tiết nhằm giảm thiểu thiệt hại và nâng cao phúc lợi tổng thể trong nền kinh tế. Để đạt hiệu quả hoạt động cần có hệ thống quản lý hiệu quả.

References

Arrow, K. J. (1962). Economic welfare and the allocation of resources for invention. In The Rate and Direction of Inventive Activity: Economic and Social Factors (pp. 609-626). Princeton University Press.

Baumol, W. J., Panzar, J. C., & Willig, R. D. (1982). Contestable Markets and the Theory of Industry Structure. Harcourt Brace Jovanovich.

Cohen, W. M., & Levin, R. C. (1989). Empirical Studies of Innovation and Market Structure. In R. Schmalensee & R. D. Willig (Eds.), Handbook of Industrial Organization (Vol. 2, pp. 1059-1107). North-Holland.

Gilbert, R., & Shapiro, C. (1990). Optimal Patent Length and Breadth. The RAND Journal of Economics, 21(1), 106-112.

Harberger, A. C. (1954). Monopoly and Resource Allocation. The American Economic Review, 44(2), 77-87.

Leibenstein, H. (1966). Allocative Efficiency vs. X-Efficiency. The American Economic Review, 56(3), 392-415.

Mankiw, N. G. (2021). Principles of Economics (9th ed.). Cengage Learning.

Pigou, A. C. (1920). The Economics of Welfare. Macmillan and Co.

Pindyck, R. S., & Rubinfeld, D. L. (2018). Microeconomics (9th ed.). Pearson.

Schumpeter, J. A. (1942). Capitalism, Socialism, and Democracy. Harper & Brothers.

Shapiro, C., & Varian, H. R. (1999). Information Rules: A Strategic Guide to the Network Economy. Harvard Business School Press.

Tirole, J. (1988). The Theory of Industrial Organization. MIT Press.

Tullock, G. (1967). The Welfare Costs of Tariffs, Monopolies, and Theft. Western Economic Journal, 5(3), 224-232.

Viscusi, W. K., Vernon, J. M., & Harrington Jr., J. E. (2005). Economics of Regulation and Antitrust (4th ed.). MIT Press.

Questions & Answers

Q&A

Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn

Luận Văn A-Z  nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!

UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT

Nhận báo giá Xem thêm