Introduction

Trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu ngày càng kết nối phức tạp, các cú sốc ban đầu, dù nhỏ, đôi khi lại có khả năng lan truyền và khuếch đại thành các cuộc khủng hoảng trên diện rộng. Hiện tượng này thường được mô tả bằng thuật ngữ “hiệu ứng domino”, ám chỉ chuỗi phản ứng liên tiếp mà sự kiện ban đầu gây ra, khiến các thành phần khác trong hệ thống lần lượt chịu tác động tiêu cực. Hiệu ứng domino không chỉ là một phép ẩn dụ trực quan mà còn là một khái niệm kinh tế quan trọng để phân tích rủi ro hệ thống, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính và chuỗi cung ứng. Phần tiếp theo sẽ đi sâu làm rõ định nghĩa, cơ chế lây lan và những biểu hiện cụ thể của hiệu ứng này trong các hệ thống kinh tế hiện đại, dựa trên các nghiên cứu học thuật có liên quan.

Định nghĩa về hiệu ứng domino trong kinh tế

Hiệu ứng domino trong kinh tế mô tả một chuỗi các sự kiện tiêu cực liên tiếp, được kích hoạt bởi một sự kiện ban đầu hoặc một loạt các sự kiện nhỏ, nơi sự thất bại hoặc khó khăn ở một thực thể hoặc lĩnh vực này nhanh chóng lan truyền và gây ra sự thất bại hoặc khó khăn tương tự ở các thực thể hoặc lĩnh vực khác, giống như khi các quân cờ domino đổ xuống lần lượt sau khi quân đầu tiên bị đẩy. Khái niệm này gắn liền mật thiết với “rủi ro hệ thống” (systemic risk), vốn được định nghĩa là rủi ro gây ra sự gián đoạn cho toàn bộ hệ thống tài chính hoặc kinh tế, chứ không chỉ riêng một cá nhân hay thực thể nào (Acharya et al., 2010). Rủi ro hệ thống chính là biểu hiện của hiệu ứng domino ở quy mô lớn. Trong kinh tế, hiệu ứng domino thường phát sinh do tính kết nối sâu sắc giữa các thành phần của hệ thống. Tính kết nối này có thể là trực tiếp, thông qua các mối quan hệ tài chính (ví dụ: các khoản vay liên ngân hàng, giao dịch phái sinh) hoặc các mối quan hệ sản xuất (chuỗi cung ứng), hoặc gián tiếp, thông qua sự lây lan của thông tin, niềm tin, hoặc các cú sốc chung (như giá hàng hóa, lãi suất).

Cơ chế lây lan của hiệu ứng domino rất đa dạng và phức tạp. Một trong những cơ chế rõ ràng nhất là thông qua các mối quan hệ nợ nần giữa các tổ chức tài chính. Nếu một ngân hàng lớn gặp khó khăn và không thể trả nợ, điều này có thể khiến các ngân hàng cho vay nó cũng gặp khó khăn, dẫn đến việc họ thắt chặt tín dụng hoặc thậm chí vỡ nợ, tạo ra hiệu ứng lan tỏa khắp hệ thống tài chính (Freixas et al., 2015). Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 là một ví dụ điển hình, khi sự sụp đổ của Lehman Brothers đã gây ra sự đóng băng trên thị trường tín dụng liên ngân hàng toàn cầu, bởi lẽ các ngân hàng không còn tin tưởng vào khả năng trả nợ của nhau và lo sợ mình cũng bị ảnh hưởng bởi tài sản xấu của đối tác (Gorton, 2010). Ngoài ra, các công cụ phái sinh phức tạp, đặc biệt là hoán đổi nợ xấu (CDS – Credit Default Swaps), cũng có thể đóng vai trò như chất xúc tác khuếch đại hiệu ứng domino, biến rủi ro tín dụng của một thực thể thành rủi ro đối tác cho nhiều thực thể khác (Acharya et al., 2010). Tính minh bạch thấp và sự phức tạp của các công cụ này khiến việc đánh giá rủi ro và dự đoán đường đi của sự lây lan trở nên vô cùng khó khăn.

Trong lĩnh vực kinh tế thực, hiệu ứng domino thể hiện rõ qua các chuỗi cung ứng toàn cầu. Sự gián đoạn tại một mắt xích trong chuỗi, chẳng hạn do thiên tai, đại dịch (ví dụ: COVID-19) hoặc xung đột chính trị, có thể nhanh chóng ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất của các doanh nghiệp ở các quốc gia khác phụ thuộc vào nguồn cung từ mắt xích bị gián đoạn đó. Điều này không chỉ gây thiếu hụt hàng hóa mà còn làm tăng chi phí, buộc các nhà sản xuất phải cắt giảm sản lượng hoặc ngừng hoạt động, từ đó ảnh hưởng đến người lao động và các ngành kinh tế liên quan (Baldwin & Freeman, 2021). Hiệu ứng này càng trầm trọng hơn khi các chuỗi cung ứng được tối ưu hóa cho hiệu quả (just-in-time) và thiếu đi sự dư thừa (redundancy) hoặc khả năng phục hồi (resilience). Một nghiên cứu của Miroudot (2020) chỉ ra rằng mức độ kết nối và chuyên môn hóa trong các chuỗi giá trị toàn cầu hiện đại khiến chúng đặc biệt dễ bị tổn thương trước các cú sốc cục bộ. Liên quan đến vấn đề này, một bài viết về khái niệm quản trị chuỗi cung ứng (Supply Chain Management – SCM) có thể cung cấp thêm thông tin chi tiết về cách thức hoạt động và quản lý của các chuỗi cung ứng.

Một cơ chế lây lan quan trọng khác là thông qua niềm tin và thông tin. Trong thị trường tài chính, thông tin tiêu cực về một ngân hàng hoặc một loại tài sản có thể nhanh chóng lan truyền và gây ra sự hoảng loạn trên diện rộng, dẫn đến việc rút tiền hàng loạt (bank run) hoặc bán tháo tài sản (fire sale), gây áp lực lên giá cả và khả năng thanh khoản của các thực thể khác, ngay cả khi chúng ban đầu không có vấn đề gì nghiêm trọng (Diamond & Dybvig, 1983). Sự tự ứng nghiệm của lời tiên tri (self-fulfilling prophecy) đóng vai trò quan trọng ở đây: nếu đủ nhiều người tin rằng một tổ chức sẽ sụp đổ, hành động của họ (ví dụ: rút tiền) sẽ khiến điều đó thực sự xảy ra. Sự lây lan niềm tin và thông tin này càng được khuếch đại trong kỷ nguyên số và mạng xã hội, nơi tin tức (thật và giả) có thể lan truyền với tốc độ chóng mặt.

Hiệu ứng domino cũng có thể xuất hiện trong các cuộc khủng hoảng nợ công. Vấn đề về khả năng trả nợ của một quốc gia có thể gây lo ngại cho các quốc gia khác có mức nợ cao tương tự hoặc có mối liên hệ tài chính chặt chẽ. Điều này có thể dẫn đến việc chi phí vay của các quốc gia đó tăng lên, gây áp lực lên ngân sách và khả năng trả nợ của họ, tạo ra một vòng luẩn quẩn của sự bất ổn lan rộng. Cuộc khủng hoảng nợ công châu Âu (2010-2012) là một ví dụ điển hình về hiệu ứng domino trong khu vực sử dụng đồng tiền chung, nơi các vấn đề nợ của Hy Lạp, Ireland, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và Ý đã tạo ra rủi ro hệ thống cho toàn bộ khu vực đồng Euro (De Grauwe, 2012). Sự lo ngại về khả năng vỡ nợ của một quốc gia thành viên có thể gây áp lực lên trái phiếu của các quốc gia khác, buộc họ phải thực hiện các biện pháp thắt lưng buộc bụng gây đau đớn, làm trầm trọng thêm suy thoái kinh tế.
Trong lĩnh vực tài chính ngân hàng, sự ổn định của vốn chủ sở hữu có vai trò quan trọng, bạn đọc có thể tham khảo thêm về vai trò của vốn chủ sở hữu trong hoạt động ngân hàng thương mại.

Các nghiên cứu gần đây sử dụng lý thuyết mạng lưới (network theory) để mô hình hóa và phân tích hiệu ứng domino trong kinh tế. Bằng cách biểu diễn hệ thống kinh tế (ví dụ: hệ thống ngân hàng, chuỗi cung ứng) dưới dạng đồ thị với các nút (thực thể kinh tế) và các cạnh (mối quan hệ giữa chúng), các nhà nghiên cứu có thể phân tích cấu trúc của mạng lưới và xác định các nút quan trọng (central nodes) hoặc các cụm dễ bị tổn thương (vulnerable clusters) (Battiston et al., 2016). Các mô hình mạng lưới cho thấy rằng không chỉ mức độ kết nối mà cả cấu trúc của mạng lưới cũng quan trọng. Một mạng lưới quá dày đặc hoặc có một vài nút “quá lớn để sụp đổ” (too big to fail) hoặc “quá kết nối để sụp đổ” (too interconnected to fail) sẽ đặc biệt dễ bị tổn thương trước hiệu ứng domino (Haldane & May, 2011). Các cú sốc dù nhỏ tại các nút trung tâm này có thể lan truyền nhanh chóng và gây ra sự đổ vỡ trên diện rộng.
Ngoài ra, để hiểu rõ hơn về cách thức các công ty lựa chọn nguồn vốn tài trợ và cách cấu trúc vốn có thể ảnh hưởng đến rủi ro, bạn có thể tham khảo thêm về Lý thuyết trật tự phân hạng (Pecking Order Theory).

Sự phức tạp và khó lường của hiệu ứng domino đặt ra những thách thức lớn cho các nhà hoạch định chính sách và các nhà quản lý rủi ro. Việc dự đoán chính xác khi nào, ở đâu và với tốc độ nào hiệu ứng này sẽ xảy ra là rất khó khăn do tính phi tuyến tính (non-linearity) và sự xuất hiện của các ngưỡng (thresholds) trong hệ thống (Sornette, 2003). Một cú sốc nhỏ có thể không gây ra gì cả, nhưng một cú sốc chỉ lớn hơn một chút lại có thể vượt qua một ngưỡng nào đó và kích hoạt một phản ứng dây chuyền khổng lồ. Điều này đòi hỏi các cơ quan quản lý phải có cách tiếp cận toàn diện hơn đối với rủi ro, không chỉ tập trung vào sức khỏe của từng thực thể riêng lẻ (microprudential regulation) mà còn chú trọng đến sự ổn định của toàn bộ hệ thống (macroprudential regulation). Các biện pháp nhằm tăng cường khả năng phục hồi của hệ thống bao gồm yêu cầu các ngân hàng nắm giữ nhiều vốn hơn, cải thiện tính minh bạch của thị trường phái sinh, đa dạng hóa chuỗi cung ứng, và thiết lập các cơ chế ứng phó khủng hoảng ở cấp quốc gia và quốc tế (BIS, 2018). Để đối phó với những bất ổn, các doanh nghiệp có thể tìm hiểu thêm về các học thuyết quản trị kinh doanh để đưa ra những quyết định chiến lược phù hợp.

Tuy nhiên, việc giảm thiểu hoàn toàn hiệu ứng domino là không thể và có thể không mong muốn, bởi lẽ sự kết nối cũng mang lại hiệu quả và lợi ích (ví dụ: chuyên môn hóa, phân bổ vốn). Thách thức nằm ở việc tìm ra sự cân bằng hợp lý giữa hiệu quả và sự ổn định, giữa việc tận dụng lợi ích của tính kết nối và quản lý các rủi ro đi kèm. Các nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu sâu hơn về các cơ chế lây lan khác nhau, ảnh hưởng của các yếu tố tâm lý và hành vi lên hiệu ứng domino, và phát triển các công cụ mô hình hóa và giám sát hiệu quả hơn để giúp nhận diện sớm các điểm yếu tiềm ẩn trong hệ thống kinh tế toàn cầu (Gai & Kapadia, 2010). Hiểu rõ định nghĩa và các khía cạnh của hiệu ứng domino là bước đầu tiên và quan trọng để xây dựng một hệ thống kinh tế kiên cường hơn trước các cú sốc trong tương lai. Nó nhắc nhở chúng ta rằng trong một thế giới kết nối, rủi ro của một người có thể nhanh chóng trở thành rủi ro của tất cả mọi người. Một hệ thống kinh tế hiệu quả cũng cần có khái niệm chung về quản lý để điều phối các nguồn lực một cách tối ưu.

Conclusions

Tóm lại, hiệu ứng domino trong kinh tế là một khái niệm trọng tâm để hiểu về sự lây lan của bất ổn trong các hệ thống kết nối. Nó mô tả một chuỗi phản ứng tiêu cực, bắt nguồn từ một cú sốc ban đầu và lan truyền qua các mối liên hệ tài chính, sản xuất, hoặc niềm tin, gây ra sự thất bại hoặc khó khăn trên diện rộng. Hiệu ứng này là biểu hiện cốt lõi của rủi ro hệ thống, được khuếch đại bởi các yếu tố như đòn bẩy cao, thiếu minh bạch và tính kết nối phức tạp của các mạng lưới kinh tế hiện đại. Các cuộc khủng hoảng tài chính và gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu là những minh chứng rõ nét nhất cho sức tàn phá tiềm tàng của hiệu ứng này. Việc quản lý hiệu ứng domino đặt ra thách thức đáng kể cho các nhà hoạch định chính sách, đòi hỏi sự phối hợp, tăng cường giám sát hệ thống và xây dựng các cơ chế ứng phó hiệu quả nhằm nâng cao khả năng phục hồi của nền kinh tế trước các cú sốc trong một thế giới ngày càng phụ thuộc lẫn nhau.

References

Acharya, V. V., Richardson, M., Van Nieuwerburgh, S., & White, L. J. (2010). Restoring financial stability: How to repair a failed system. John Wiley & Sons.
Baldwin, R., & Freeman, R. (2021). Supply Chain Contagion Waves: Thinking Ahead to the Next Big Shock. National Bureau of Economic Research Working Paper, No. 28852.
Battiston, S., Farmer, J. D., Flache, A., Garlaschelli, D., Haldane, A. G., Heesterbeek, H., … & Scheffer, M. (2016). Financial contagion. Nature Physics, 12(3), 233-238.
BIS (Bank for International Settlements). (2018). Annual Report 2018. BIS.
De Grauwe, P. (2012). The Governance of the Eurozone: A Tale of Two Stories. Economic Policy, 27(71), 508-559.
Diamond, D. W., & Dybvig, P. H. (1983). Bank runs, deposit insurance, and liquidity. Journal of Political Economy, 91(3), 401-419.
Freixas, X., Laeven, L., & Peydró, J. L. (2015). Systemic risk, crises, and macroprudential regulation. MIT Press.
Gai, P., & Kapadia, S. (2010). Contagion in financial networks. Proceedings of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 466(2120), 2401-2423.
Gorton, G. B. (2010). Slapped by the Invisible Hand: The Panic of 2007. Oxford University Press.
Haldane, A. G., & May, R. M. (2011). Systemic risk in banking ecosystems. Nature, 469(7330), 351-355.
Miroudot, S. (2020). Resilience versus Efficiency in Global Value Chains – From Dichotomy to Complementarity. OECD Trade Policy Papers, No. 240. OECD Publishing, Paris.
Sornette, D. (2003). Critical Phenomena in Natural Sciences: Chaos, Fractals, Selforganization and Disorder: Concepts and Tools. Springer.

Questions & Answers

Q&A

Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn

Luận Văn A-Z  nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!

UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT

Nhận báo giá Xem thêm