Introduction
Lịch sử kinh tế toàn cầu ghi nhận sự xuất hiện lặp đi lặp lại của các giai đoạn bùng nổ giá tài sản theo sau là sụp đổ đột ngột, thường được gọi là bong bóng tài chính. Những hiện tượng này không chỉ gây tổn thất nghiêm trọng cho nhà đầu tư mà còn tiềm ẩn nguy cơ bất ổn tài chính vĩ mô, ảnh hưởng sâu sắc đến nền kinh tế thực. Mặc dù là một chủ đề được nghiên cứu rộng rãi, khái niệm về bong bóng tài chính vẫn còn nhiều thách thức trong việc định nghĩa chính xác, nhận diện trong thời gian thực và giải thích nguyên nhân gốc rễ. Phần này của bài viết sẽ đi sâu vào khám phá khái niệm đa chiều về bong bóng tài chính, phân tích các định nghĩa khác nhau, các lý thuyết giải thích sự hình thành và đặc điểm của chúng, dựa trên các công trình nghiên cứu học thuật tiêu biểu.
Khái niệm về bong bóng tài chính
Khái niệm về bong bóng tài chính là một trong những chủ đề phức tạp và gây tranh cãi nhất trong kinh tế học và tài chính. Một cách định nghĩa phổ biến và trực quan nhất là tình trạng giá của một loại tài sản tăng nhanh và vượt quá giá trị nội tại hoặc giá trị cơ bản của nó, được thúc đẩy chủ yếu bởi kỳ vọng về việc giá sẽ tiếp tục tăng, hơn là dựa trên các yếu tố kinh tế cơ bản (Kindleberger, 2000). Tuy nhiên, việc xác định “giá trị nội tại” hoặc “giá trị cơ bản” của một tài sản lại là một thách thức đáng kể. Giá trị cơ bản của một tài sản thường được hiểu là hiện giá của dòng thu nhập dự kiến mà tài sản đó sẽ tạo ra trong tương lai (như cổ tức từ cổ phiếu, tiền thuê từ bất động sản). Khi giá thị trường vượt xa hiện giá này một cách bền vững, người ta có xu hướng coi đó là dấu hiệu của bong bóng. Tuy nhiên, ước tính dòng thu nhập tương lai là một việc không chắc chắn, phụ thuộc vào nhiều yếu tố và kỳ vọng khác nhau, khiến việc phân biệt giữa một bong bóng và sự tăng trưởng giá hợp lý do thay đổi cơ bản (như đổi mới công nghệ, tăng trưởng lợi nhuận dự kiến) trở nên khó khăn (Shiller, 2015). Ví dụ, sự bùng nổ giá cổ phiếu dot-com vào cuối thập niên 1990 có thể được lý giải một phần là do kỳ vọng quá lạc quan vào tiềm năng của công nghệ internet, nhưng việc xác định đâu là kỳ vọng hợp lý và đâu là phi lý là rất mờ nhạt trong thời gian thực.
Trong lý thuyết kinh tế học, đặc biệt là trong khuôn khổ các mô hình cân bằng hợp lý (rational expectations), khái niệm bong bóng được định nghĩa chặt chẽ hơn. Một bong bóng hợp lý (rational bubble) tồn tại khi giá tài sản vượt quá giá trị cơ bản, và sự vượt trội này được các tác nhân thị trường dự kiến sẽ tiếp tục tăng trưởng với tỷ lệ bằng tỷ lệ chiết khấu (Blanchard & Watson, 1982). Trong mô hình này, không cần có sự phi lý trí của nhà đầu tư để bong bóng hình thành. Thay vào đó, giá tài sản P_t tại thời điểm t có thể được biểu diễn bằng P_t = F_t + B_t, trong đó F_t là giá trị cơ bản và B_t là “term bong bóng” (bubble term). Bong bóng tồn tại nếu B_t > 0. Trong một mô hình hợp lý, B_t phải thỏa mãn điều kiện E_t[B_{t+1}] = (1+r)B_t, với r là tỷ lệ chiết khấu. Điều này có nghĩa là các nhà đầu tư sẵn sàng trả một mức giá cao hơn giá trị cơ bản bởi vì họ kỳ vọng có thể bán lại tài sản đó cho người khác với mức giá còn cao hơn nữa trong tương lai, và kỳ vọng này được xác định một cách hợp lý dựa trên hành vi của các nhà đầu tư khác. Tuy nhiên, mô hình bong bóng hợp lý thường đòi hỏi các giả định khá mạnh, chẳng hạn như thị trường tồn tại mãi mãi (hoặc đủ lâu) và không có giới hạn bán khống hoàn hảo, điều này có thể không hoàn toàn phản ánh thực tế thị trường (Kyle, 1985). Hơn nữa, các mô hình này gặp khó khăn trong việc giải thích sự sụp đổ đột ngột và mạnh mẽ của bong bóng, vì trong một bong bóng hợp lý, B_t chỉ có thể bằng không một cách ngẫu nhiên hoặc khi thị trường kết thúc. Sự sụp đổ có vẻ giống với sự thay đổi đột ngột trong tâm lý hoặc hành vi của nhà đầu tư hơn là một sự kiện ngẫu nhiên đơn thuần.
Một góc nhìn khác về bong bóng đến từ tài chính hành vi, nhấn mạnh vai trò của yếu tố tâm lý, hành vi bầy đàn và sự phi lý trí của nhà đầu tư (Shiller, 2000). Theo quan điểm này, bong bóng không phải là kết quả của kỳ vọng hợp lý, mà là sự tích lũy của các sai lệch nhận thức (cognitive biases), tâm lý hưng phấn quá mức (irrational exuberance), và hành vi bắt chước (herd behavior). Khi giá bắt đầu tăng do một “sự dịch chuyển” (displacement) ban đầu (ví dụ: một công nghệ mới, một chính sách mới), sự chú ý của công chúng tăng lên, các câu chuyện (narratives) về sự thịnh vượng được lan truyền, thu hút ngày càng nhiều nhà đầu tư, bao gồm cả những người không chuyên nghiệp. Tâm lý FOMO (Fear Of Missing Out – Sợ bỏ lỡ cơ hội) thúc đẩy mọi người mua vào, bất kể giá trị cơ bản. Sự tăng giá sau đó củng cố niềm tin rằng việc mua tài sản là một chiến lược đúng đắn, tạo ra một vòng phản hồi tích cực (positive feedback loop) đẩy giá lên cao hơn nữa. Giai đoạn này thường được mô tả là “hưng phấn” hoặc “thao cuồng” (mania). Quan điểm hành vi giải thích tốt hơn sự lan rộng của bong bóng ra công chúng và sự hình thành các câu chuyện xung quanh bong bóng (Shiller, 2015). Tuy nhiên, việc đo lường và mô hình hóa các yếu tố tâm lý một cách chặt chẽ vẫn là một thách thức, khiến các mô hình hành vi khó đưa ra dự báo chính xác về thời điểm và mức độ của bong bóng.
Lý thuyết bất ổn tài chính của Hyman Minsky cung cấp một khuôn khổ quan trọng khác để hiểu về sự hình thành bong bóng, đặc biệt là liên quan đến vai trò của hệ thống tài chính và tín dụng (Minsky, 1986). Minsky lập luận rằng các giai đoạn ổn định kinh tế kéo dài sẽ khuyến khích các tổ chức tài chính và doanh nghiệp gia tăng mức độ chấp nhận rủi ro. Các hoạt động tài chính chuyển dần từ “tài chính phòng ngừa” (hedge finance – dòng tiền đủ trả cả gốc và lãi) sang “tài chính đầu cơ” (speculative finance – dòng tiền đủ trả lãi nhưng phải tái tài trợ nợ gốc) và cuối cùng là “tài chính kiểu Ponzi” (Ponzi finance – dòng tiền không đủ trả lãi, phải vay mới để trả lãi và gốc). Sự mở rộng tín dụng này được sử dụng để tài trợ cho việc mua sắm tài sản, đẩy giá tài sản lên cao. Khi giá tài sản tăng, giá trị tài sản thế chấp cũng tăng, khuyến khích việc vay mượn nhiều hơn, tạo ra một chu kỳ tự củng cố. Bong bóng, theo Minsky, là kết quả tự nhiên của chu kỳ tín dụng trong một nền kinh tế tư bản. Khi các tổ chức tài chính trở nên quá phụ thuộc vào việc giá tài sản tiếp tục tăng để trả nợ, hệ thống trở nên mong manh. Bất kỳ cú sốc nào (như tăng lãi suất hoặc tin tức tiêu cực) có thể làm đảo ngược kỳ vọng, dẫn đến bán tháo, giảm giá tài sản, suy sụp giá trị tài sản thế chấp, và cuối cùng là khủng hoảng tài chính. Quan điểm của Minsky đặc biệt hữu ích trong việc giải thích các bong bóng quy mô lớn có liên quan chặt chẽ đến hệ thống ngân hàng và tín dụng, như bong bóng bất động sản và khủng hoảng tài chính 2007-2008 (Acemoglu, Ozdaglar & Tahbaz-Salehi, 2015).
Để hiểu rõ hơn vai trò của các dịch vụ ngân hàng trong một nền kinh tế, bạn có thể tham khảo thêm bài viết này.
Việc nhận diện bong bóng trong thời gian thực là cực kỳ khó khăn. Như kinh tế gia nổi tiếng Paul Krugman từng nói, “Bong bóng rất dễ nhận ra sau khi chúng vỡ, nhưng rất khó để chắc chắn khi chúng vẫn đang phình to.” Một số nhà kinh tế lập luận rằng các mô hình kinh tế lượng có thể phát hiện bong bóng bằng cách tìm kiếm sự khác biệt giữa giá thực tế và giá dự báo dựa trên các mô hình giá trị cơ bản, hoặc bằng cách kiểm tra các đặc điểm thống kê cụ thể của chuỗi giá (như sự gia tăng của các biến động dự kiến). Tuy nhiên, các phương pháp này thường dựa trên các giả định về mô hình và có thể đưa ra tín hiệu sai lệch. Thậm chí, ngay cả khi giá có vẻ tách rời khỏi các chỉ số cơ bản truyền thống, có thể có những yếu tố cơ bản mới hoặc khó đo lường (như giá trị chiến lược, hiệu ứng mạng lưới) đang thúc đẩy giá trị (Siegel, 2003). Do đó, nhiều nghiên cứu kết luận rằng không có một phương pháp duy nhất, đáng tin cậy để dự báo sự sụp đổ của bong bóng. Sự không chắc chắn này là một phần lý do tại sao bong bóng tiếp tục xuất hiện và gây bất ngờ.
Khái niệm bong bóng cũng khác nhau tùy thuộc vào loại tài sản. Bong bóng bất động sản thường kéo dài hơn và có tác động lan tỏa rộng hơn do tính chất cố định, quy mô lớn của tài sản và mối liên hệ chặt chẽ với hệ thống ngân hàng thông qua các khoản vay thế chấp. Bong bóng thị trường chứng khoán có thể phát triển nhanh hơn và sụp đổ đột ngột hơn do tính thanh khoản cao hơn. Gần đây, sự xuất hiện của bong bóng trong các tài sản kỹ thuật số như tiền mã hóa và NFT đặt ra những thách thức mới cho việc định nghĩa giá trị cơ bản và nhận diện bong bóng, do bản chất phi tập trung và tính đầu cơ cao của chúng. Một số nhà nghiên cứu cho rằng trong những thị trường này, giá trị cơ bản gần như bằng không, nên gần như toàn bộ giá trị thị trường là yếu tố bong bóng, nhưng ngay cả cách tiếp cận này cũng bị tranh cãi.
Để hiểu rõ hơn về vai trò của tiền điện tử trong hệ thống tài chính, bạn có thể tham khảo bài viết này.
Ngoài ra, để biết thêm về một số dịch vụ tài chính mà chúng tôi cung cấp, bạn có thể truy cập trang web của chúng tôi.
Tóm lại, khái niệm về bong bóng tài chính là một hiện tượng phức tạp, có thể được định nghĩa là sự tách rời của giá tài sản so với giá trị cơ bản của nó, được thúc đẩy bởi các yếu tố kỳ vọng, tâm lý, hành vi bầy đàn, và đặc biệt là sự mở rộng tín dụng. Không có một định nghĩa duy nhất được chấp nhận rộng rãi, và các lý thuyết giải thích bong bóng bổ sung cho nhau, từ các mô hình hợp lý cho đến các phân tích hành vi và cấu trúc tài chính. Việc nhận diện bong bóng trong thời gian thực là một nhiệm vụ khó khăn, và sự sụp đổ của chúng thường là kết quả của sự thay đổi đột ngột trong kỳ vọng hoặc điều kiện thị trường, gây ra những hậu quả kinh tế nghiêm trọng. Sự hiểu biết về bong bóng tài chính vẫn đang tiếp tục phát triển khi các nhà nghiên cứu cố gắng xây dựng các mô hình tốt hơn và phân tích các sự kiện lịch sử và hiện tại.
Để hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của quản trị rủi ro tài chính trong doanh nghiệp, bạn có thể tham khảo bài viết này.
Ngoài ra, nếu bạn quan tâm đến kinh doanh nhà hàng và các yếu tố ảnh hưởng đến nó, bạn có thể xem thêm tại đây.
Conclusions
Bài viết đã trình bày khái niệm về bong bóng tài chính như một hiện tượng giá tài sản vượt quá giá trị cơ bản, được thúc đẩy bởi kỳ vọng và đầu cơ. Chúng ta đã thấy rằng không có một định nghĩa duy nhất cho bong bóng, với các quan điểm khác nhau từ bong bóng hợp lý, tài chính hành vi, đến lý thuyết bất ổn tài chính của Minsky, mỗi lý thuyết cung cấp một góc nhìn bổ sung về sự hình thành và đặc điểm của chúng. Thách thức lớn nhất vẫn là việc nhận diện bong bóng trong thời gian thực do sự khó khăn trong việc xác định giá trị cơ bản và phân biệt bong bóng với sự tăng trưởng hợp lý. Sự hiểu biết sâu sắc hơn về bong bóng là cực kỳ cần thiết cho các nhà hoạch định chính sách, nhà đầu tư và các nhà nghiên cứu để quản lý rủi ro tài chính và duy trì sự ổn định kinh tế vĩ mô.
Để hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của sự ổn định kinh tế, bạn có thể tham khảo thêm bài viết này.
References
- Acemoglu, D., Ozdaglar, A., & Tahbaz-Salehi, A. (2015). Systemic risk and stability in financial networks. American Economic Review, 105(5), 1802-41.
- Blanchard, O. J. & Watson, M. W. (1982). Bubbles, rational expectations, and speculative markets. In P. Wachtel (Ed.), Crises in the Economic and Financial Structure (pp. 295-315). Lexington, MA: Lexington Books.
- Kindleberger, C. P. (2000). Manias, Panics, and Crashes: A History of Financial Crises (4th ed.). New York: John Wiley & Sons.
- Kyle, A. S. (1985). Continuous auctions and insider trading. Econometrica, 53(6), 1315-1335.
- Minsky, H. P. (1986). Stabilizing an Unstable Economy. New Haven, CT: Yale University Press.
- Shiller, R. J. (2000). Irrational Exuberance. Princeton, NJ: Princeton University Press.
- Shiller, R. J. (2015). Phishing for Phools: The Economics of Manipulation and Deception (with G. Akerlof). Princeton, NJ: Princeton University Press.
- Siegel, J. J. (2003). Stocks for the Long Run: The Definitive Guide to Financial Market Returns and Long-Term Investment Strategies (3rd ed.). New York: McGraw-Hill.
Questions & Answers
Q&A
Q1: Khái niệm bong bóng tài chính thường được định nghĩa như thế nào trong kinh tế học?
A1: Bong bóng tài chính thường được định nghĩa là tình trạng giá tài sản tăng vượt quá giá trị nội tại hoặc cơ bản, chủ yếu do kỳ vọng giá tiếp tục tăng. Trong kinh tế học lý thuyết, bong bóng hợp lý tồn tại khi giá vượt giá trị cơ bản và phần vượt trội này được kỳ vọng tăng trưởng với tỷ lệ chiết khấu, dựa trên dự đoán hành vi của các nhà đầu tư khác.
Q2: Theo lý thuyết hành vi, những yếu tố tâm lý nào góp phần hình thành bong bóng?
A2: Theo tài chính hành vi, các yếu tố tâm lý như tâm lý hưng phấn quá mức, hành vi bầy đàn, các sai lệch nhận thức, và hiệu ứng FOMO (Fear Of Missing Out) góp phần thúc đẩy bong bóng. Sự lan truyền các câu chuyện về thịnh vượng và vòng phản hồi tích cực từ việc giá tăng củng cố niềm tin, đẩy giá lên cao phi lý trí.
Q3: Lý thuyết bất ổn tài chính của Minsky giải thích bong bóng qua vai trò nào?
A3: Lý thuyết của Minsky giải thích bong bóng qua vai trò của hệ thống tài chính và chu kỳ tín dụng. Giai đoạn ổn định khuyến khích rủi ro gia tăng (từ tài chính phòng ngừa sang Ponzi). Tín dụng mở rộng tài trợ mua tài sản, đẩy giá lên. Bong bóng là kết quả tự nhiên khi sự mở rộng tín dụng dựa trên giá tài sản tăng.
Q4: Tại sao việc nhận diện bong bóng tài chính trong thời gian thực lại khó khăn?
A4: Việc nhận diện bong bóng trong thời gian thực khó khăn vì rất khó xác định chính xác giá trị nội tại hoặc cơ bản của tài sản. Thêm vào đó, việc phân biệt giữa bong bóng và tăng trưởng giá hợp lý do thay đổi cơ bản hoặc các yếu tố mới khó đo lường là thách thức, và các mô hình dự báo thường không đáng tin cậy.
Q5: Các đặc điểm của bong bóng tài chính có khác nhau giữa các loại tài sản không?
A5: Có, các đặc điểm bong bóng khác nhau tùy loại tài sản. Bong bóng bất động sản thường kéo dài và tác động lan tỏa rộng hơn. Bong bóng chứng khoán có thể nhanh và sụp đổ đột ngột hơn do thanh khoản cao. Bong bóng tài sản kỹ thuật số đặt ra thách thức mới do khó xác định giá trị cơ bản và tính đầu cơ cao.
Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn
Luận Văn A-Z nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!
UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT
