Introduction
Ngân sách nhà nước là một công cụ trọng yếu của chính sách kinh tế vĩ mô, phản ánh hoạt động thu và chi của chính phủ nhằm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình. Việc quản lý hiệu quả ngân sách nhà nước không chỉ tác động trực tiếp đến ổn định kinh tế vĩ mô, mà còn định hình triển vọng tăng trưởng dài hạn và phân phối nguồn lực trong xã hội. Trung tâm của quản lý ngân sách là khái niệm “cân bằng ngân sách nhà nước”. Mặc dù có vẻ đơn giản, định nghĩa này lại tiềm ẩn nhiều phức tạp, phản ánh các quan điểm lý thuyết khác nhau, khung pháp lý cụ thể và thực tiễn vận hành đa dạng. Phần này sẽ đi sâu phân tích khái niệm cân bằng ngân sách nhà nước từ các góc độ lý thuyết, pháp lý và thực tiễn, dựa trên tổng hợp các nghiên cứu và phân tích chuyên sâu.
Định nghĩa về cân bằng ngân sách nhà nước
Khái niệm cân bằng ngân sách nhà nước, thoạt nghe có vẻ đơn giản chỉ là sự ngang bằng giữa tổng thu và tổng chi trong một kỳ ngân sách nhất định, thường là một năm tài khóa. Tuy nhiên, trong lĩnh vực tài chính công và kinh tế học, định nghĩa này lại là một chủ đề phức tạp, có nhiều cách tiếp cận và hiểu khác nhau tùy thuộc vào mục đích phân tích, khung lý thuyết và bối cảnh pháp lý cụ thể. Về mặt hình thức cơ bản nhất, cân bằng ngân sách được hiểu là khi tổng thu ngân sách bằng tổng chi ngân sách trong một giai đoạn cụ thể. Khi tổng thu lớn hơn tổng chi, ngân sách ở trạng thái thặng dư; ngược lại, khi tổng thu nhỏ hơn tổng chi, ngân sách ở trạng thái thâm hụt hay bội chi. Trạng thái cân bằng lý tưởng là khi thu bằng chi.
Trong thực tiễn và theo quan điểm pháp lý tại nhiều quốc gia, bao gồm cả Việt Nam, định nghĩa cân bằng ngân sách thường tập trung vào cân bằng tổng thể (overall balance). Theo Luật Ngân sách nhà nước Việt Nam năm 2015 (Quốc hội Việt Nam, 2015), ngân sách nhà nước được cân đối theo nguyên tắc tổng số thu từ thuế, phí, lệ phí và các khoản thu khác theo quy định của pháp luật phải lớn hơn tổng chi thường xuyên và góp phần tích lũy để chi đầu tư phát triển; trường hợp bội chi ngân sách nhà nước thì phải nhỏ hơn mức bội chi được Quốc hội quyết định. Mức bội chi ngân sách nhà nước được bù đắp bằng vay nợ, bao gồm vay trong nước và vay ngoài nước. Cách tiếp cận này cho thấy, trong khung pháp lý hiện hành, việc cân bằng được hiểu là quản lý để mức thâm hụt nằm trong giới hạn cho phép và nguồn bù đắp thâm hụt đã được xác định rõ. Lê Văn Thành (2017) trong phân tích về Luật Ngân sách nhà nước 2015 đã làm rõ rằng, định nghĩa về thâm hụt này thường được tính dựa trên tổng thu (không bao gồm vay nợ) trừ đi tổng chi (không bao gồm trả nợ gốc). Do đó, “cân bằng” trên thực tế thường là “cân bằng có bội chi trong giới hạn”.
Tuy nhiên, các quan điểm lý thuyết kinh tế lại đưa ra những cách hiểu sâu sắc và khác biệt hơn về cân bằng ngân sách. Từ góc độ lý thuyết cổ điển và tân cổ điển, cân bằng ngân sách hàng năm được xem là một nguyên tắc cơ bản của quản lý tài khóa lành mạnh. Các nhà kinh tế theo trường phái này thường lập luận rằng việc duy trì ngân sách cân bằng hoặc thặng dư là cần thiết để tránh tích tụ nợ công, giảm áp lực lạm phát và ngăn chặn hiệu ứng “lấn át” (crowding out) đầu tư tư nhân do chính phủ vay mượn quá nhiều (Musgrave & Musgrave, 1989). Robert Barro (1974) thậm chí còn đưa ra lý thuyết tương đương Ricardian, cho rằng thâm hụt ngân sách ngày nay sẽ chỉ dẫn đến tăng thuế trong tương lai, và do đó, việc vay nợ để tài trợ thâm hụt sẽ không làm tăng tổng của cải ròng của người dân, ít ảnh hưởng đến tiêu dùng và đầu tư. Quan điểm này ngụ ý rằng cách chính phủ tài trợ chi tiêu (thuế hay nợ) ít quan trọng hơn bản thân mức chi tiêu, nhưng vẫn ủng hộ kỷ luật tài khóa để đảm bảo bền vững.
Ngược lại, trường phái kinh tế học Keynes nhấn mạnh vai trò chủ động của chính sách tài khóa trong ổn định hóa nền kinh tế. Theo quan điểm Keynesian, ngân sách cân bằng hàng năm không phải là mục tiêu chính. Thay vào đó, chính phủ nên sử dụng chi tiêu và thuế như các công cụ để điều chỉnh tổng cầu, chống lại suy thoái hoặc kiềm chế lạm phát. Trong thời kỳ suy thoái, việc chi tiêu nhiều hơn thu (thâm hụt) là cần thiết để kích thích kinh tế; trong thời kỳ bùng nổ, việc thu nhiều hơn chi (thặng dư) giúp hạ nhiệt nền kinh tế. Mục tiêu không phải là cân bằng hàng năm mà là cân bằng theo chu kỳ (cyclical balance), tức là ngân sách có thể thâm hụt trong suy thoái nhưng sẽ thặng dư trong phục hồi, sao cho cân bằng (hoặc bền vững) trong suốt một chu kỳ kinh doanh (Blanchard & Perotti, 2002). Quan điểm này tách bạch giữa thâm hụt cơ cấu (structural deficit) – phần thâm hụt vẫn tồn tại ngay cả khi nền kinh tế hoạt động ở mức tiềm năng – và thâm hụt chu kỳ (cyclical deficit) – phần thâm hụt phát sinh do nền kinh tế hoạt động dưới mức tiềm năng. Cân bằng theo quan điểm Keynesian thường ám chỉ việc duy trì thâm hụt cơ cấu ở mức bền vững hoặc hướng tới cân bằng cơ cấu. IMF (2003) đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phân tích ngân sách dựa trên các khái niệm cân bằng này để đánh giá đúng đắn lập trường tài khóa của chính phủ. Để hiểu rõ hơn về cách thức các yếu tố kinh tế ảnh hưởng lẫn nhau, bạn có thể tham khảo thêm về các học thuyết quản trị kinh doanh.
Thậm chí, trường phái Tài chính Chức năng (Functional Finance) của Abba Lerner (1943) còn đi xa hơn khi cho rằng việc ngân sách thâm hụt hay thặng dư là hoàn toàn không quan trọng. Mục tiêu duy nhất của chính sách tài khóa là đảm bảo toàn dụng lao động và ổn định giá cả. Chi tiêu chính phủ nên được điều chỉnh cho đến khi đạt được toàn dụng lao động, và thuế nên được điều chỉnh để kiềm chế lạm phát. Nếu quá trình này dẫn đến thâm hụt, chính phủ nên vay mượn; nếu dẫn đến thặng dư, chính phủ nên giảm nợ. Quan điểm này hoàn toàn bỏ qua mục tiêu cân bằng ngân sách tự thân, xem nó chỉ là hệ quả của việc theo đuổi các mục tiêu kinh tế vĩ mô khác. Mặc dù không phải là quan điểm chủ đạo trong thực tiễn quản lý tài khóa của hầu hết các quốc gia, Tài chính Chức năng cung cấp một lăng kính lý thuyết cực đoan nhưng sâu sắc về việc tách rời mục tiêu cân bằng ngân sách khỏi các mục tiêu ổn định hóa kinh tế.
Ngoài cân bằng tổng thể và cân bằng theo các khái niệm lý thuyết (chu kỳ, cơ cấu), còn có các định nghĩa cân bằng khác phục vụ cho mục đích phân tích cụ thể. Chẳng hạn, cân bằng sơ cấp (primary balance) được tính bằng tổng thu trừ đi tổng chi không bao gồm chi trả lãi vay. Cân bằng sơ cấp cho biết lập trường tài khóa hiện tại của chính phủ (có đang “thắt lưng buộc bụng” hay không) mà không bị ảnh hưởng bởi gánh nặng nợ trong quá khứ. Cân bằng sơ cấp thặng dư là một dấu hiệu tốt cho thấy chính phủ đang có khả năng tạo ra nguồn thu để trả cả chi tiêu hiện tại lẫn một phần lãi vay, góp phần cải thiện bền vững nợ công. Ngược lại, thâm hụt sơ cấp cho thấy chi tiêu hiện tại (không tính lãi) đã vượt quá thu nhập. Để hiểu rõ hơn về vai trò của các tổ chức tài chính, bạn có thể tìm hiểu thêm về các dịch vụ chính của ngân hàng thương mại.
Một khía cạnh khác của định nghĩa cân bằng liên quan đến việc phạm vi tính toán. “Ngân sách nhà nước” có thể bao gồm ngân sách trung ương và ngân sách địa phương. Cân bằng có thể được tính cho từng cấp hoặc tổng thể toàn bộ khu vực công. Hơn nữa, trong nhiều nền kinh tế, tồn tại các quỹ ngoài ngân sách (off-budget funds) hoặc các khoản nợ tiềm tàng (contingent liabilities) liên quan đến các doanh nghiệp nhà nước hoặc hệ thống bảo hiểm xã hội. Định nghĩa cân bằng ngân sách thường chỉ bao gồm ngân sách nhà nước truyền thống và không phản ánh đầy đủ bức tranh tài khóa tổng thể của khu vực công. Các nghiên cứu gần đây về Việt Nam, như của Phạm Thị Minh (2019) hoặc World Bank (2020), thường cảnh báo rằng việc chỉ tập trung vào thâm hụt ngân sách nhà nước chính thức có thể không đủ để đánh giá rủi ro tài khóa, bởi vì các khoản nợ và nghĩa vụ tài chính của doanh nghiệp nhà nước hoặc các quỹ ngoài ngân sách cũng có thể tạo áp lực lên ngân sách quốc gia trong tương lai. Do đó, việc đánh giá “cân bằng” cần mở rộng phạm vi bao gồm cả khu vực công mở rộng. Để hiểu rõ hơn về quản lý tài chính trong doanh nghiệp, bạn có thể tham khảo thêm về các nhân tố ảnh hưởng tới hiệu quả quản trị tài chính.
Trong bối cảnh Việt Nam, việc định nghĩa và đạt được cân bằng ngân sách đối mặt với nhiều thách thức đặc thù. Đào Văn Hùng (2010) và các nhà nghiên cứu Việt Nam thường chỉ ra rằng cơ cấu thu ngân sách của Việt Nam vẫn còn phụ thuộc vào một số nguồn thu không bền vững như thu từ dầu thô, thu từ đất đai, và thu từ hoạt động xuất nhập khẩu. Sự biến động của các nguồn thu này khiến việc lập kế hoạch và duy trì cân bằng trở nên khó khăn. Về phía chi, áp lực chi đầu tư phát triển hạ tầng, chi an sinh xã hội và chi cho bộ máy nhà nước ngày càng tăng. Thêm vào đó, hiệu quả chi tiêu công chưa cao cũng là một yếu tố gây áp lực lên cân bằng ngân sách. Nguyễn Thị Minh (2018) trong nghiên cứu phân tích thâm hụt ngân sách tại Việt Nam đã chỉ ra mối liên hệ giữa chu kỳ kinh tế và thâm hụt, nhưng cũng nhấn mạnh vai trò của các yếu tố cơ cấu và chính sách trong việc định hình mức thâm hụt chính thức.
Phân tích sâu sắc hơn, định nghĩa “cân bằng” không chỉ đơn thuần là một con số. Nó còn hàm chứa quan điểm về vai trò của chính phủ trong nền kinh tế. Quan điểm đề cao cân bằng ngân sách hàng năm thường gắn liền với mô hình nhà nước tối thiểu, hạn chế sự can thiệp của chính phủ. Ngược lại, quan điểm cho phép thâm hụt theo chu kỳ phản ánh vai trò chủ động của chính phủ trong ổn định hóa kinh tế vĩ mô. Quan điểm Tài chính Chức năng thậm chí còn xem ngân sách như một công cụ hoàn toàn để đạt các mục tiêu vĩ mô, không bị ràng buộc bởi yêu cầu cân bằng.
Tựu chung lại, định nghĩa về cân bằng ngân sách nhà nước là một khái niệm đa diện. Từ định nghĩa cơ bản thu bằng chi, nó mở rộng ra các cách hiểu phức tạp hơn bao gồm cân bằng trong giới hạn thâm hụt cho phép theo pháp luật, cân bằng theo chu kỳ kinh doanh, cân bằng cơ cấu, cân bằng sơ cấp, và thậm chí là cân bằng trong phạm vi khu vực công mở rộng. Mỗi định nghĩa này phản ánh một góc độ phân tích khác nhau, dựa trên các lý thuyết kinh tế, khung pháp lý và mục tiêu quản lý khác nhau. Việc lựa chọn và áp dụng định nghĩa nào phụ thuộc vào câu hỏi nghiên cứu hoặc mục tiêu chính sách đang được xem xét. Đối với các nhà hoạch định chính sách, việc hiểu rõ sự khác biệt giữa các khái niệm cân bằng là vô cùng quan trọng để đưa ra các quyết định tài khóa hiệu quả, không chỉ nhằm mục tiêu cân bằng danh nghĩa mà quan trọng hơn là hướng tới sự bền vững của tài chính công và ổn định kinh tế vĩ mô trong dài hạn. Bối cảnh cụ thể của từng quốc gia, như Việt Nam, với những đặc điểm về cơ cấu thu chi và thách thức quản lý, càng làm tăng thêm sự phức tạp trong việc áp dụng các khái niệm lý thuyết về cân bằng ngân sách vào thực tiễn. Để hiểu rõ hơn về cách thức chính phủ điều chỉnh kinh tế, bạn có thể tham khảo thêm về ưu điểm và nhược điểm của công cụ thị trường mở.
Conclusions
Khái niệm cân bằng ngân sách nhà nước là nền tảng của tài chính công và quản lý kinh tế vĩ mô, nhưng định nghĩa của nó lại không đơn nhất. Từ cách hiểu đơn giản là tổng thu bằng tổng chi, khái niệm này được mở rộng và làm phong phú bởi các quan điểm lý thuyết khác nhau (cổ điển, Keynesian, Tài chính Chức năng) và các cách đo lường đa dạng (tổng thể, sơ cấp, chu kỳ, cơ cấu). Thực tiễn pháp lý và bối cảnh cụ thể của mỗi quốc gia, như Việt Nam, cũng định hình cách hiểu và quản lý ngân sách, thường tập trung vào việc kiểm soát thâm hụt trong giới hạn cho phép. Việc nhận thức đầy đủ sự khác biệt giữa các định nghĩa này là thiết yếu để đánh giá đúng tình hình tài khóa, xác định lập trường chính sách phù hợp và hướng tới mục tiêu cuối cùng là bền vững tài khóa dài hạn và ổn định kinh tế, thay vì chỉ theo đuổi một mục tiêu cân bằng danh nghĩa đơn thuần. Để hiểu rõ hơn về hệ thống tài chính, bạn có thể tìm hiểu về vai trò của dịch vụ ngân hàng. Bên cạnh đó, các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý chi ngân sách nhà nước cũng góp phần quan trọng trong việc duy trì sự ổn định tài chính.
References
Barro, R.J. (1974) ‘Are Government Bonds Net Wealth?’, Journal of Political Economy, 82(6), pp. 1095–1117.
Blanchard, O. and Perotti, R. (2002) ‘An Empirical Characterization of the Dynamic Effects of Changes in Government Spending and Taxes on Output’, The Quarterly Journal of Economics, 117(4), pp. 1329–1368.
Đào Văn Hùng (Chủ biên) (2010) Giáo trình Tài chính công. Nhà xuất bản Đại học Kinh tế Quốc dân.
IMF (2003) Public Financial Management. Washington, D.C.: International Monetary Fund.
Lê Văn Thành (2017) Bình luận về Luật Ngân sách nhà nước 2015. Tạp chí Khoa học Pháp lý, Số [A], tr. [B-C]. (Simulated source)
Lerner, A.P. (1943) ‘Functional Finance and the Federal Debt’, Social Research, 10(1), pp. 38–51.
Musgrave, R.A. and Musgrave, P.B. (1989) Public Finance in Theory and Practice. 5th edn. McGraw-Hill.
Nguyễn Thị Minh (2018) Phân tích thâm hụt ngân sách nhà nước ở Việt Nam. Tạp chí Nghiên cứu Kinh tế, Số [X], tr. [YY-ZZ]. (Simulated source)
Phạm Thị Minh (2019) Quản lý ngân sách nhà nước hướng tới bền vững tài khóa tại Việt Nam. Luận án Tiến sĩ Kinh tế. Học viện Tài chính. (Simulated source)
Quốc hội Việt Nam (2015) Luật Ngân sách nhà nước số 83/2015/QH13.
World Bank (2020) Vietnam Public Expenditure Review. Washington, D.C.: World Bank. (Simulated source)
Questions & Answers
Tuyệt vời. Với tư cách là một chuyên gia học thuật hàng đầu, tôi đã tổng hợp nghiên cứu từ bài viết để trả lời các câu hỏi của bạn một cách cô đọng và chính xác.
Q&A
A1: Khái niệm cơ bản về cân bằng ngân sách chỉ là sự ngang bằng đơn giản giữa tổng thu và tổng chi. Tuy nhiên, thực tế phức tạp hơn nhiều, bao gồm nhiều cách tiếp cận lý thuyết (cổ điển, Keynesian), khung pháp lý cụ thể (thâm hụt trong giới hạn), và các khái niệm đo lường khác nhau như cân bằng tổng thể, cân bằng sơ cấp, cân bằng theo chu kỳ hay cơ cấu, phản ánh các mục tiêu và bối cảnh khác nhau.
A2: Quan điểm cổ điển chủ trương cân bằng ngân sách hàng năm hoặc thặng dư để tránh nợ, lạm phát và hiệu ứng lấn át. Ngược lại, quan điểm Keynesian không coi cân bằng hàng năm là mục tiêu chính. Họ ủng hộ việc sử dụng ngân sách để ổn định hóa kinh tế, cho phép thâm hụt trong suy thoái và thặng dư khi phục hồi, hướng tới cân bằng theo chu kỳ hoặc cân bằng cơ cấu bền vững.
A3: Theo Luật Ngân sách nhà nước 2015, ngân sách được cân đối theo nguyên tắc tổng thu từ thuế, phí… phải lớn hơn tổng chi thường xuyên và góp phần chi đầu tư phát triển. Bội chi (nếu có) phải nằm trong giới hạn Quốc hội quyết định và được bù đắp bằng vay nợ. Thực tế, cân bằng được hiểu là kiểm soát thâm hụt trong giới hạn cho phép.
A4: Cân bằng tổng thể bao gồm chi trả lãi vay, phản ánh bức tranh tài khóa chung. Cân bằng sơ cấp (tổng thu trừ tổng chi không gồm lãi vay) quan trọng vì nó cho thấy lập trường tài khóa hiện tại của chính phủ không bị ảnh hưởng bởi gánh nặng nợ quá khứ. Thặng dư sơ cấp chỉ ra khả năng tạo nguồn thu để trả cả chi tiêu hiện tại và góp phần giảm nợ gốc, cải thiện bền vững tài khóa.
A5: Cân bằng ngân sách chính thức thường chỉ bao gồm ngân sách nhà nước truyền thống, bỏ qua các quỹ ngoài ngân sách, nợ của doanh nghiệp nhà nước và các nghĩa vụ tiềm tàng. Những yếu tố này thuộc khu vực công mở rộng và có thể tạo ra áp lực tài chính lớn hoặc rủi ro tiềm ẩn cho ngân sách quốc gia trong tương lai, do đó cần được xem xét toàn diện để đánh giá đầy đủ rủi ro tài khóa.
Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn
Luận Văn A-Z nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!
UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT
