Giới thiệu

Trong kinh tế học, các thị trường thường được coi là cơ chế hiệu quả để phân bổ nguồn lực. Tuy nhiên, lý thuyết kinh tế cũng chỉ ra rằng các thị trường không phải lúc nào cũng hoạt động hoàn hảo, dẫn đến “thất bại thị trường”. Khi thị trường thất bại trong việc đạt được hiệu quả phân bổ nguồn lực hoặc đáp ứng các mục tiêu xã hội khác, câu hỏi về vai trò của chính phủ trong việc can thiệp và điều tiết trở nên cấp thiết. Phần này sẽ đi sâu vào các lý do kinh tế biện minh cho sự can thiệp của chính phủ, phân tích các công cụ điều tiết khác nhau và thảo luận về những thách thức và hạn chế tiềm ẩn của hành động chính phủ, dựa trên các nghiên cứu học thuật gần đây và kinh điển.

Vai trò của chính phủ trong điều tiết thị trường

Lý thuyết kinh tế tân cổ điển truyền thống thường nhấn mạnh tính hiệu quả của thị trường tự do trong việc phân bổ nguồn lực dựa trên cơ chế giá cả, giả định các điều kiện cạnh tranh hoàn hảo, thông tin đầy đủ và không có chi phí giao dịch. Tuy nhiên, trên thực tế, các thị trường hiếm khi đáp ứng đầy đủ các giả định lý tưởng này, dẫn đến các trường hợp mà kết quả thị trường tự do không đạt được hiệu quả xã hội tối ưu. Đây là nền tảng lý thuyết cho sự can thiệp của chính phủ, thường được gọi là “thất bại thị trường”. Một trong những lý do phổ biến nhất cho thất bại thị trường là sự tồn tại của ngoại ứng (externalities). Ngoại ứng xảy ra khi hành động của một tác nhân kinh tế ảnh hưởng đến phúc lợi của người khác mà không thông qua cơ chế giá cả. Ngoại ứng tiêu cực, chẳng hạn như ô nhiễm môi trường từ hoạt động sản xuất, dẫn đến chi phí xã hội vượt quá chi phí tư nhân, khiến thị trường cung cấp quá nhiều hàng hóa hoặc dịch vụ gây ô nhiễm. Ngược lại, ngoại ứng tích cực, như nghiên cứu và phát triển tạo ra tri thức mới hoặc tiêm chủng mang lại lợi ích cho cả cộng đồng, dẫn đến lợi ích xã hội vượt quá lợi ích tư nhân, khiến thị trường cung cấp dưới mức tối ưu. Arthur Pigou (1920) là người tiên phong trong việc đề xuất các biện pháp can thiệp để khắc phục ngoại ứng, thông qua việc đánh thuế đối với các hoạt động gây ngoại ứng tiêu cực (“thuế Pigou”) hoặc trợ cấp cho các hoạt động tạo ngoại ứng tích cực (“trợ cấp Pigou”). Mặc dù các công cụ Pigou rất quan trọng về mặt lý thuyết, việc xác định mức thuế hoặc trợ cấp tối ưu trên thực tế là một thách thức lớn do khó khăn trong việc định lượng chính xác chi phí và lợi ích xã hội (Baumol, 1972).

Một dạng thất bại thị trường quan trọng khác là sự tồn tại của hàng hóa công cộng (public goods). Hàng hóa công cộng có hai đặc điểm chính: không loại trừ (non-excludability), nghĩa là khó hoặc không thể ngăn cản người khác tiêu dùng hàng hóa đó ngay cả khi họ không trả tiền; và không cạnh tranh (non-rivalry), nghĩa là việc một người tiêu dùng hàng hóa đó không làm giảm khả năng người khác cùng tiêu dùng nó. Ví dụ điển hình là quốc phòng, đèn đường, hoặc không khí sạch. Do đặc tính không loại trừ, người tiêu dùng có động cơ “đi nhờ” (free-ride) – hưởng lợi mà không đóng góp chi phí. Điều này dẫn đến việc thị trường tư nhân có xu hướng cung cấp hàng hóa công cộng dưới mức hiệu quả xã hội hoặc thậm chí không cung cấp gì cả. Do đó, chính phủ thường phải can thiệp để cung cấp trực tiếp hàng hóa công cộng (thông qua thu thuế để tài trợ) hoặc trợ cấp cho việc sản xuất chúng (Stiglitz, 1989).

Thông tin bất cân xứng (asymmetric information) cũng là một nguyên nhân phổ biến dẫn đến thất bại thị trường. Tình trạng này xảy ra khi một bên trong giao dịch có nhiều thông tin hơn bên kia. Các ví dụ kinh điển bao gồm thị trường xe cũ (“thị trường chanh” của Akerlof, 1970) nơi người bán biết chất lượng xe tốt hơn người mua, hoặc thị trường bảo hiểm nơi người mua biết rủi ro của bản thân tốt hơn công ty bảo hiểm (hình thành nên lựa chọn đối nghịch – adverse selection và rủi ro đạo đức – moral hazard). Thông tin bất cân xứng có thể dẫn đến các giao dịch kém hiệu quả hoặc khiến một số thị trường không tồn tại. Chính phủ có thể can thiệp bằng cách yêu cầu công khai thông tin (ví dụ: quy định về nhãn mác, báo cáo tài chính), thiết lập các tiêu chuẩn tối thiểu (ví dụ: giấy phép hành nghề y tế), hoặc cung cấp thông tin công cộng (ví dụ: xếp hạng chất lượng). Các quy định trong lĩnh vực tài chính và y tế thường dựa trên lý do thông tin bất cân xứng (European Commission, 2004). Để hiểu rõ hơn về lý thuyết này, bạn có thể tham khảo thêm về lý thuyết bất cân xứng thông tin.

Thị trường độc quyền và sức mạnh thị trường (market power) cũng là một lĩnh vực can thiệp quan trọng của chính phủ. Trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo, các công ty là người chấp nhận giá. Tuy nhiên, khi một hoặc một vài công ty có khả năng ảnh hưởng đáng kể đến giá cả (độc quyền, độc quyền nhóm), họ có xu hướng hạn chế sản lượng và tăng giá để tối đa hóa lợi nhuận, dẫn đến tổn thất phúc lợi xã hội (deadweight loss) so với kết quả cạnh tranh hoàn hảo. Chính sách cạnh tranh (anti-trust policy) là công cụ chính của chính phủ để giải quyết vấn đề này. Các chính sách này bao gồm ngăn chặn các hành vi phản cạnh tranh như thông đồng ấn định giá, lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường, và kiểm soát sáp nhập, mua lại có thể tạo ra sức mạnh thị trường quá mức (Whinston, 2007). Đối với các độc quyền tự nhiên (natural monopoly), nơi chi phí cố định cao và chi phí cận biên giảm dần theo quy mô sản xuất khiến việc chỉ có một nhà cung cấp là hiệu quả nhất về mặt chi phí (ví dụ: mạng lưới điện, nước), chính phủ thường không phá vỡ cấu trúc độc quyền mà thay vào đó điều tiết giá cả và dịch vụ để ngăn chặn việc lạm dụng sức mạnh thị trường (Viscusi et al., 2005).

Ngoài việc khắc phục thất bại thị trường, chính phủ can thiệp vào thị trường vì nhiều mục tiêu xã hội và kinh tế khác. Một mục tiêu quan trọng là công bằng xã hội và phân phối lại thu nhập. Mặc dù thị trường có thể hiệu quả trong việc phân bổ nguồn lực dựa trên khả năng thanh toán, nó không đảm bảo một sự phân phối thu nhập được coi là công bằng theo quan điểm xã hội. Chính phủ sử dụng các công cụ như thuế lũy tiến, chương trình phúc lợi xã hội, trợ cấp cho giáo dục và y tế để giảm bất bình đẳng và cung cấp mạng lưới an sinh cho những người gặp khó khăn. Các chính sách này, mặc dù có thể tạo ra một số méo mó thị trường (ví dụ: ảnh hưởng đến động lực làm việc), được biện minh trên cơ sở đạo đức và xã hội (Okun, 1975). Để hiểu rõ hơn về vai trò của chính phủ trong việc điều tiết và phát triển kinh tế, bạn có thể tham khảo thêm khái niệm về phát triển.

Chính phủ cũng đóng vai trò trong việc ổn định kinh tế vĩ mô, mặc dù đây không phải là điều tiết thị trường vi mô trực tiếp. Thông qua chính sách tài khóa (chi tiêu chính phủ và thuế) và chính sách tiền tệ (kiểm soát lãi suất và cung tiền), chính phủ cố gắng làm giảm biến động của chu kỳ kinh doanh, duy trì mức lạm phát thấp và thất nghiệp thấp (Keynes, 1936). Sự ổn định kinh tế vĩ mô tạo ra môi trường thuận lợi cho các thị trường hoạt động hiệu quả hơn trong dài hạn.

Trong một số trường hợp, chính phủ áp dụng chính sách công nghiệp (industrial policy) nhằm thúc đẩy sự phát triển của các ngành cụ thể được coi là chiến lược quan trọng cho tăng trưởng kinh tế hoặc năng lực cạnh tranh quốc gia. Các chính sách này có thể bao gồm trợ cấp R&D, ưu đãi thuế, bảo hộ thương mại hoặc đầu tư trực tiếp vào cơ sở hạ tầng chuyên biệt. Lý do biện minh thường dựa trên lập luận về lợi ích ngoại tác của R&D, hiệu ứng học hỏi (learning-by-doing), hoặc nhu cầu bảo vệ các ngành “non trẻ” (infant industries) khỏi cạnh tranh quốc tế (Chang, 2002). Tuy nhiên, chính sách công nghiệp gây nhiều tranh cãi trong giới kinh tế do rủi ro “chính phủ thất bại” và khó khăn trong việc “chọn người thắng cuộc” (picking winners).

Mặc dù vai trò của chính phủ trong điều tiết thị trường là cần thiết để khắc phục thất bại thị trường và đạt được các mục tiêu xã hội, bản thân sự can thiệp của chính phủ cũng tiềm ẩn những rủi ro và hạn chế, thường được gọi là “thất bại chính phủ” (government failure). Một trong những vấn đề chính là thông tin bất cân xứng ngược lại: chính phủ có thể không có đủ thông tin về sở thích của người tiêu dùng, chi phí sản xuất của doanh nghiệp hoặc tác động thực sự của các chính sách để thiết kế các quy định tối ưu. Ví dụ, việc xác định mức thuế Pigou chính xác đòi hỏi thông tin đầy đủ về chi phí ngoại ứng, điều này rất khó trong thực tế.

Hiện tượng “bắt giữ quy định” (regulatory capture) là một dạng thất bại chính phủ nghiêm trọng. Điều này xảy ra khi các cơ quan quản lý, đáng lẽ phải phục vụ lợi ích công cộng, lại bị ảnh hưởng quá mức bởi các ngành mà họ có nhiệm vụ điều tiết (Stigler, 1971). Các doanh nghiệp có lợi ích lớn trong việc định hình quy định có thể sử dụng hoạt động vận động hành lang (lobbying), cung cấp thông tin chọn lọc hoặc thậm chí hứa hẹn việc làm sau khi rời cơ quan quản lý để tác động đến các quyết định của chính phủ theo hướng có lợi cho họ, bất kể lợi ích công cộng.

Các nhóm lợi ích và hoạt động tìm kiếm đặc lợi (rent-seeking) cũng góp phần vào thất bại chính phủ. Các cá nhân hoặc nhóm dành nguồn lực để tác động đến chính sách công nhằm thu về lợi ích kinh tế cho bản thân mà không tạo ra giá trị xã hội tương ứng (Tullock, 1967). Điều này có thể dẫn đến các quy định phức tạp, tốn kém và méo mó nhằm phục vụ lợi ích của một nhóm nhỏ thay vì nâng cao hiệu quả thị trường hay phúc lợi xã hội chung. Chi phí của hoạt động tìm kiếm đặc lợi có thể đáng kể và làm suy yếu hiệu quả của các chính sách.

Sự kém hiệu quả trong khu vực công cũng là một vấn đề. Các cơ quan chính phủ có thể thiếu động lực cạnh tranh như các doanh nghiệp tư nhân, dẫn đến chi phí hoạt động cao, quan liêu hóa, chậm trễ và thiếu linh hoạt trong việc phản ứng với thay đổi của thị trường. Quyết định chính sách có thể bị ảnh hưởng bởi các yếu tố chính trị ngắn hạn hơn là mục tiêu hiệu quả kinh tế dài hạn.

Việc điều tiết thị trường cũng có thể tạo ra các chi phí tuân thủ (compliance costs) đáng kể cho các doanh nghiệp. Các quy định về môi trường, an toàn lao động, hoặc tài chính đòi hỏi doanh nghiệp phải đầu tư vào thiết bị, quy trình và nhân sự để tuân thủ. Mặc dù những chi phí này có thể cần thiết để đạt được các mục tiêu xã hội, chúng có thể trở thành gánh nặng, đặc biệt đối với các doanh nghiệp nhỏ, và có thể cản trở sự đổi mới và cạnh tranh nếu được thiết kế kém hiệu quả. Các nghiên cứu đã cố gắng định lượng chi phí và lợi ích của các quy định khác nhau (Harrington, 2006).

Cuối cùng, việc xác định mức độ và hình thức can thiệp phù hợp là một thách thức liên tục. Không có công thức chung cho tất cả các thị trường. Sự cân bằng tối ưu giữa thị trường và chính phủ phụ thuộc vào đặc điểm cụ thể của ngành, mức độ thất bại thị trường, năng lực quản lý của chính phủ và các ưu tiên xã hội. Các cuộc tranh luận về vai trò của chính phủ trong kinh tế vẫn tiếp diễn, phản ánh sự phức tạp của việc tìm kiếm sự cân bằng giữa hiệu quả thị trường, công bằng xã hội và hiệu quả quản lý công (Acemoglu & Robinson, 2012). Sự hiểu biết sâu sắc về cả thất bại thị trường và thất bại chính phủ là điều cần thiết để thiết kế các chính sách điều tiết có hiệu quả và giảm thiểu tác động tiêu cực không mong muốn. Để hiểu rõ hơn về việc đo lường các yếu tố trong quá trình hoạt động của doanh nghiệp, bạn có thể tham khảo thêm về các chỉ tiêu đo lường hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, tìm hiểu về các yếu tố ảnh hưởng đến quản trị rủi ro tài chính trong các doanh nghiệp là điều quan trọng trong bối cảnh kinh tế hiện nay.

Kết luận

Tóm lại, sự can thiệp của chính phủ vào thị trường là một khía cạnh không thể thiếu của nền kinh tế hiện đại. Vai trò này được biện minh chủ yếu bởi sự tồn tại của các dạng thất bại thị trường như ngoại ứng, hàng hóa công cộng, thông tin bất cân xứng và sức mạnh thị trường, nơi cơ chế thị trường tự do không thể đạt được hiệu quả phân bổ nguồn lực tối ưu. Chính phủ sử dụng nhiều công cụ khác nhau, từ thuế và trợ cấp đến quy định trực tiếp và chính sách cạnh tranh, để điều chỉnh hoạt động thị trường, nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và đạt được các mục tiêu xã hội như công bằng và ổn định. Tuy nhiên, sự can thiệp của chính phủ cũng đối mặt với những thách thức đáng kể từ “thất bại chính phủ”, bao gồm thông tin bất cân xứng, bắt giữ quy định, tìm kiếm đặc lợi và kém hiệu quả hành chính. Do đó, việc thiết kế các chính sách điều tiết đòi hỏi sự cân nhắc cẩn thận về cả lợi ích tiềm năng và rủi ro cố hữu, nhằm tìm kiếm sự cân bằng phù hợp nhất cho từng bối cảnh cụ thể. Để hiểu rõ hơn về các loại hình doanh nghiệp và cách đánh giá hiệu quả hoạt động của chúng, bạn có thể tham khảo thêm về phân loại hiệu quả kinh doanh.

Tài liệu tham khảo

Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty. Crown Business.

Akerlof, G. A. (1970). The Market for “Lemons”: Quality Uncertainty and the Market Mechanism. The Quarterly Journal of Economics, 84(3), 488-500.

Baumol, W. J. (1972). On the Social Rate of Discount. The American Economic Review, 62(4), 788-802.

Chang, H.-J. (2002). Kicking Away the Ladder: Development Strategy in Historical Perspective. Anthem Press.

European Commission. (2004). Report on Competition Policy 2003. European Commission.

Harrington, J. E. Jr. (2006). Industrial Organization: An Analysis of Competition and Regulation. John Wiley & Sons.

Keynes, J. M. (1936). The General Theory of Employment, Interest and Money. Macmillan.

Okun, A. M. (1975). Equality and Efficiency: The Big Tradeoff. Brookings Institution Press.

Pigou, A. C. (1920). The Economics of Welfare. Macmillan and Co.

Stigler, G. J. (1971). The Theory of Economic Regulation. The Bell Journal of Economics and Management Science, 2(1), 3-21.

Stiglitz, J. E. (1989). Markets, Market Failures, and Development. The American Economic Review, 79(2), 197-203.

Tullock, G. (1967). The Welfare Costs of Tariffs, Monopolies, and Theft. Western Economic Journal, 5(3), 224-232.

Viscusi, W. K., Harrington, J. E. Jr., & Vernon, J. M. (2005). Economics of Regulation and Antitrust (4th ed.). MIT Press.

Whinston, M. D. (2007). Lectures on Antitrust Economics. MIT Press.

Questions & Answers

Q&A

Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn

Luận Văn A-Z  nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!

UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT

Nhận báo giá Xem thêm