Introduction

Kinh tế học thể chế là một lĩnh vực nghiên cứu quan trọng trong khoa học kinh tế, vượt ra ngoài các khuôn khổ phân tích truyền thống chỉ tập trung vào thị trường và giá cả. Lĩnh vực này nhấn mạnh vai trò nền tảng của “thể chế” – bao gồm các quy tắc, chuẩn mực, luật pháp, và cấu trúc xã hội – trong việc định hình hành vi kinh tế, giảm thiểu bất định, và xác định hiệu quả hoạt động của nền kinh tế. Bằng cách tích hợp các yếu tố xã hội, chính trị và lịch sử vào phân tích kinh tế, kinh tế học thể chế cung cấp một lăng kính mạnh mẽ để hiểu tại sao các nền kinh tế khác nhau lại có hiệu suất khác nhau và làm thế nào sự thay đổi thể chế diễn ra. Phần này sẽ cung cấp một cái nhìn tổng quan về khái niệm kinh tế học thể chế, từ nguồn gốc lịch sử đến các phát triển hiện đại và ý nghĩa của nó trong nghiên cứu kinh tế đương đại.

Khái niệm về kinh tế học thể chế

Kinh tế học thể chế là một nhánh của khoa học kinh tế tập trung vào việc tìm hiểu vai trò của các cấu trúc thể chế trong việc định hình hành vi kinh tế và kết quả hoạt động của nền kinh tế. Không giống như kinh tế học tân cổ điển truyền thống thường coi thể chế là ngoại sinh và tập trung chủ yếu vào các lực lượng thị trường dựa trên giả định về sự hợp lý hoàn hảo và thông tin đầy đủ, kinh tế học thể chế xem xét thể chế như những “luật chơi” xác định tập hợp các khả năng và khuyến khích cho các tác nhân kinh tế. Các thể chế ở đây được hiểu rộng rãi, bao gồm cả thể chế chính thức (như luật pháp, hiến pháp, quy định) và thể chế phi chính thức (như chuẩn mực xã hội, phong tục, quy ước đạo đức, mã ứng xử) (North, 1990). Chúng tạo ra cấu trúc khuyến khích, giảm bớt sự bất định trong tương tác con người và là yếu tố then chốt quyết định chi phí giao dịch (Coase, 1937).

Lịch sử của kinh tế học thể chế có thể được chia thành hai trường phái chính, mặc dù có sự chồng chéo và ảnh hưởng lẫn nhau: Kinh tế học thể chế cũ (Old Institutional Economics – OIE) và Kinh tế học thể chế mới (New Institutional Economics – NIE). Trường phái cũ xuất hiện vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 tại Hoa Kỳ, với những đại diện tiêu biểu như Thorstein Veblen, John R. Commons và Wesley C. Mitchell. Veblen (1899) nổi tiếng với phê phán về xã hội tiêu dùng phô trương và phân tích về sự khác biệt giữa “công nghiệp” (industrial process) và “kinh doanh” (business enterprise), nhấn mạnh vai trò của thói quen, tập quán và thể chế xã hội trong việc định hình hành vi kinh tế, thay vì chỉ dựa vào lợi ích cá nhân duy lý. Commons (1934) tập trung vào các giao dịch như đơn vị phân tích cơ bản và vai trò của luật pháp, tổ chức lao động và các thể chế khác trong việc giải quyết xung đột lợi ích và tạo ra “trật tự tập thể” (collective action). Mitchell (1913) lại quan tâm đến chu kỳ kinh doanh và vai trò của thể chế tài chính. Trường phái OIE mang tính chất mô tả nhiều hơn, có phương pháp luận đa ngành, và thường phê phán mạnh mẽ các giả định của kinh tế học tân cổ điển về sự cân bằng và hiệu quả thị trường. Họ nhấn mạnh tính tiến hóa của thể chế và sự gắn kết chặt chẽ giữa kinh tế với các yếu tố xã hội, chính trị và lịch sử.

Kinh tế học thể chế mới (NIE) phát triển mạnh mẽ từ những năm 1960 và 1970, được xem là một nỗ lực để nghiên cứu thể chế một cách chặt chẽ hơn và tích hợp nó vào khuôn khổ phân tích kinh tế hiện đại, thường sử dụng các công cụ của kinh tế học tân cổ điển như lý thuyết trò chơi, lý thuyết hợp đồng, và lý thuyết lựa chọn công cộng, nhưng nới lỏng các giả định về thông tin hoàn hảo và chi phí giao dịch bằng không. Các nhà kinh tế học tiên phong trong NIE bao gồm Ronald Coase, Douglas North, Oliver Williamson, và Elinor Ostrom. Ronald Coase (1960), với Định lý Coase nổi tiếng, đã chỉ ra rằng trong trường hợp không có chi phí giao dịch, các bên có thể đạt được kết quả hiệu quả bất kể phân bổ quyền sở hữu ban đầu như thế nào, từ đó nhấn mạnh vai trò quan trọng của chi phí giao dịch và quyền sở hữu trong thế giới thực. Douglas North (1990, 1991) đã phát triển một khuôn khổ toàn diện để phân tích thể chế và sự thay đổi thể chế, định nghĩa thể chế là “những giới hạn do con người đặt ra để định hình tương tác con người” (humanly devised constraints that structure human interaction). Ông lập luận rằng thể chế, cùng với công nghệ, là những yếu tố quyết định chính của hiệu quả hoạt động kinh tế dài hạn. North phân biệt giữa thể chế và tổ chức, coi tổ chức (như các công ty, chính phủ, gia đình) là “những nhóm người bị ràng buộc bởi một số mục tiêu chung”, hoạt động trong khuôn khổ thể chế và liên tục tương tác, thay đổi để thích nghi với môi trường thể chế (North, 1990). Oliver Williamson (1985) tập trung vào việc phân tích các “cấu trúc quản trị” (governance structures) như thị trường, doanh nghiệp (phân cấp) và các dạng trung gian khác như cách thức để tổ chức các giao dịch nhằm giảm thiểu chi phí giao dịch. Ông phát triển lý thuyết chi phí giao dịch (transaction cost economics), cho rằng việc lựa chọn cấu trúc tổ chức nào (ví dụ: tự sản xuất hay mua ngoài) phụ thuộc vào đặc điểm của giao dịch, đặc biệt là tính đặc trưng của tài sản (asset specificity), sự bất định và tần suất giao dịch. Lý thuyết này giải thích tại sao các hình thức tổ chức kinh tế khác nhau lại tồn tại. Elinor Ostrom (1990), với công trình về quản lý tài nguyên công cộng (common-pool resources), đã chứng minh rằng cộng đồng địa phương có thể tự xây dựng và duy trì các thể chế phi chính thức để quản lý bền vững các nguồn lực dùng chung mà không cần sự can thiệp của nhà nước hay tư nhân hóa hoàn toàn, thách thức quan điểm truyền thống về “bi kịch của đất công” (tragedy of the commons). Công trình của bà nhấn mạnh tầm quan trọng của các quy tắc tự quản, cơ chế giám sát và trừng phạt được thiết kế phù hợp với bối cảnh cụ thể.

Một trong những đóng góp quan trọng nhất của kinh tế học thể chế, đặc biệt là NIE, là làm sáng tỏ mối liên hệ giữa thể chế và hiệu quả hoạt động kinh tế, đặc biệt là tăng trưởng kinh tế dài hạn. North (1991) lập luận rằng sự khác biệt về thể chế là lý do chính giải thích tại sao một số quốc gia giàu có trong khi những quốc gia khác vẫn nghèo. Các thể chế bao dung (inclusive institutions) – tức là những thể chế bảo vệ quyền sở hữu, đảm bảo sự công bằng trong thực thi pháp luật, tạo cơ hội bình đẳng và cho phép đa số dân chúng tham gia vào quá trình ra quyết định kinh tế và chính trị – có xu hướng thúc đẩy đầu tư, đổi mới và tăng trưởng bền vững. Ngược lại, các thể chế bóc lột (extractive institutions) – nơi quyền lực tập trung trong tay một nhóm nhỏ và mục tiêu là khai thác nguồn lực từ phần còn lại của xã hội – thường cản trở sự phát triển và dẫn đến trì trệ hoặc sụp đổ. Acemoglu và Robinson (2012) đã mở rộng và củng cố lập luận này thông qua phân tích lịch sử và so sánh giữa các quốc gia. Họ cung cấp bằng chứng thực nghiệm mạnh mẽ cho thấy vai trò quyết định của thể chế chính trị và kinh tế trong việc giải thích sự thịnh vượng và nghèo đói giữa các quốc gia. Các thể chế tốt giúp giảm bất định bằng cách thiết lập các quy tắc rõ ràng và có thể dự đoán được. Chúng hạ thấp chi phí giao dịch bằng cách tạo điều kiện thuận lợi cho việc đàm phán, thực thi hợp đồng và bảo vệ quyền sở hữu. Chúng tạo ra môi trường khuyến khích đầu tư vào vốn vật chất và vốn con người, cũng như thúc đẩy hoạt động kinh doanh và đổi mới. Một ví dụ về điều này có thể thấy trong chính sách xúc tiến và hỗ trợ kinh doanh trong doanh nghiệp dược phẩm, nơi thể chế đóng vai trò quan trọng chính sách xúc tiến.

Sự thay đổi thể chế cũng là một chủ đề trung tâm trong kinh tế học thể chế. North (1990) nhấn mạnh rằng sự thay đổi thể chế thường diễn ra dần dần, gia tăng (incremental), nhưng đôi khi cũng có thể đột ngột (discontinuous), chẳng hạn như thông qua cách mạng hoặc cải cách sâu rộng. Sự thay đổi này bắt nguồn từ sự tương tác giữa thể chế và tổ chức. Khi các tổ chức hoạt động trong một môi trường thể chế nhất định, họ học hỏi, thích ứng và tìm cách thay đổi các thể chế đó để phục vụ lợi ích của mình. Sự cạnh tranh giữa các tổ chức, những thay đổi về công nghệ và sự thay đổi trong nhận thức, mô hình tư duy (mental models) của các tác nhân cũng đóng vai trò quan trọng trong quá trình thay đổi thể chế. Tuy nhiên, quá trình này thường bị ảnh hưởng bởi “sự phụ thuộc vào lịch sử” (path dependence), nghĩa là các lựa chọn thể chế trong quá khứ có thể giới hạn hoặc định hình các lựa chọn trong tương lai, ngay cả khi các lựa chọn trong quá khứ không còn tối ưu trong điều kiện hiện tại (David, 1985). Điều này giải thích tại sao việc cải cách thể chế ở nhiều quốc gia lại gặp khó khăn và tại sao các thể chế kém hiệu quả có thể tồn tại dai dẳng. Ví dụ, các yếu tố ảnh hưởng tới cơ cấu nguồn vốn của doanh nghiệp cũng sẽ bị ảnh hưởng bởi thể chế cơ cấu nguồn vốn.

Mặc dù có những khác biệt về phương pháp luận và trọng tâm giữa OIE và NIE, cả hai trường phái đều chia sẻ nhận định rằng thể chế không phải là thứ yếu mà là yếu tố cốt lõi để hiểu các vấn đề kinh tế thực tế. OIE mang đến cái nhìn sâu sắc về vai trò của văn hóa, thói quen và quá trình tiến hóa, trong khi NIE cung cấp các công cụ phân tích sắc bén hơn để nghiên cứu các chi phí và lợi ích của các cấu trúc thể chế khác nhau. Kinh tế học thể chế hiện đại thường cố gắng kết hợp những hiểu biết từ cả hai trường phái, công nhận rằng cả thể chế chính thức và phi chính thức đều quan trọng, rằng hành vi con người bị ảnh hưởng bởi cả lợi ích duy lý và các yếu tố văn hóa/nhận thức, và rằng sự thay đổi thể chế là một quá trình phức tạp, chịu ảnh hưởng của lịch sử, quyền lực và học hỏi. Lĩnh vực này tiếp tục mở rộng, ứng dụng vào nhiều lĩnh vực khác nhau như kinh tế phát triển, kinh tế lao động, kinh tế tài chính, kinh tế môi trường và quản lý công. Nghiên cứu hiện tại trong kinh tế học thể chế tiếp tục đào sâu vào cách thức đo lường thể chế một cách chính xác, phân tích cơ chế vi mô mà thể chế ảnh hưởng đến hành vi, hiểu rõ hơn về động lực của sự thay đổi thể chế và khám phá vai trò của thể chế trong các bối cảnh cụ thể như các nền kinh tế chuyển đổi hay các xã hội đang phát triển (Djankov et al., 2003; Greif, 2006). Nó cũng đặt ra những thách thức quan trọng cho các nhà hoạch định chính sách về việc thiết kế và thực thi các thể chế hiệu quả để thúc đẩy sự thịnh vượng chung. Hơn nữa, các nghiên cứu về đánh giá hiệu quả đầu tư về mặt xã hội (SROI) phân tích đánh giá cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xem xét các yếu tố thể chế trong quá trình ra quyết định đầu tư.

Conclusions

Tóm lại, kinh tế học thể chế là một lĩnh vực thiết yếu phân tích vai trò cấu trúc của các quy tắc, chuẩn mực và luật lệ trong việc định hình hoạt động kinh tế. Từ những gốc rễ ban đầu nhấn mạnh tính tiến hóa và ảnh hưởng xã hội, đến những phát triển mới sử dụng các công cụ phân tích chặt chẽ để làm rõ vai trò của chi phí giao dịch và quyền sở hữu, lĩnh vực này đã chứng minh rằng thể chế là yếu tố trung tâm quyết định sự thịnh vượng và hiệu quả hoạt động kinh tế. Hiểu được thể chế và quá trình thay đổi thể chế là điều cốt yếu không chỉ cho các nhà nghiên cứu mà còn cho các nhà hoạch định chính sách nhằm xây dựng nền tảng cho sự phát triển bền vững. Kinh tế học thể chế tiếp tục là một lĩnh vực năng động và liên ngành, cung cấp những hiểu biết sâu sắc về các thách thức kinh tế đương đại. Để đối phó với những thách thức này, một kế hoạch kinh doanh chuyên nghiệp kế hoạch kinh doanh và sự hiểu biết sâu sắc về quản trị công ty quản trị công ty là vô cùng quan trọng.

References

1. Acemoglu, D. and Robinson, J.A. (2012). Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty. Crown Publishers.
2. Coase, R.H. (1937). The Nature of the Firm. Economica, 4(16), pp. 386–405.
3. Coase, R.H. (1960). The Problem of Social Cost. Journal of Law and Economics, 3, pp. 1–44.
4. Commons, J.R. (1934). Institutional Economics: Its Place in Political Economy. Macmillan.
5. David, P.A. (1985). Clio and the Economics of QWERTY. The American Economic Review, 75(2), pp. 332-337.
6. Djankov, S., La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., and Shleifer, A. (2003). Courts. The Quarterly Journal of Economics, 118(2), pp. 453-517.
7. Greif, A. (2006). Institutions and the Path to the Modern Economy: Lessons from Medieval Trade. Cambridge University Press.
8. Mitchell, W.C. (1913). Business Cycles. University of California Press.
9. North, D.C. (1990). Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge University Press.
10. North, D.C. (1991). Institutions. Journal of Economic Perspectives, 5(1), pp. 97–112.
11. Ostrom, E. (1990). Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press.
12. Veblen, T. (1899). The Theory of the Leisure Class: An Economic Study in the Evolution of Institutions. Macmillan.
13. Williamson, O.E. (1985). The Economic Institutions of Capitalism. Free Press.

Questions & Answers

Q&A

Báo giá dịch vụ viết thuê luận văn

Luận Văn A-Z  nhận làm trọn gói dịch vụ viết thuê luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Liên hệ ngay dịch vụ viết thuê luận văn của chúng tôi!

UY TÍN - CHUYÊN NGHIỆP - BẢO MẬT

Nhận báo giá Xem thêm