Giải pháp nâng cao hiệu quả việc bảo đảm quyền con người bằng hoạt động kiểm sát xét xử vụ án hình sự

Thứ nhất, tăng cường và nâng cao hiệu quả công tác hướng dẫn áp dụng bộ luật tố tụng hình sự

Việc hoàn thiện các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự và các văn bản pháp luật khác là hết sức cần thiết. Tuy nhiên, để những quy định đó được tuân thủ đúng đắn, đầy đủ và nhất quán trong xét xử VAHS cần phải có hướng dẫn thực hiện. Có như vậy hoạt động kiểm sát xét xử trong TTHS mới đảm bảo được quyền con người, các hiện tượng lợi dụng bất cập, kẽ hở, chưa được hướng dẫn trong Bộ luật tố tụng hình sự và các bộ luật có liên quan khác để vi phạm pháp luật, xâm phạm quyền và lợi ích của công dân mới được khống chế.

Tác giả kiến nghị VKSNDTC, TANDTC và các cơ quan liên quan cần hướng dẫn áp dụng một số vấn đề sau: mặc dù Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành đã quy định nguyên tắc thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự (Điều 23 Bộ luật tố tụng hình sự). Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng còn gặp nhiều khó khăn và chưa thống nhất. Do đó, khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 chưa được sửa đổi, bổ sung, thì cần phải hướng dẫn áp dụng điều luật này để VKS các cấp thực hiện nhiệm vụ bảo đảm quyền con người trong công tác kiểm sát xét xử được thuận lợi và hiệu quả hơn. Phạm vi hoạt động kiểm sát xét xử sơ thẩm VAHS cần được hướng dẫn theo hướng, các hoạt động như nghị án và biên bản nghị án đương nhiên VKS cấp sơ thẩm không được kiểm sát. Vì đây là hoạt động thể hiện tập trung nhất tinh thần nguyên tắc HĐXX xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật. Chỉ khi vụ án bị kháng cáo, kháng nghị thì VKS cấp trên mới có quyền kiểm sát biên bản nghị án để giải quyết toàn diện VAHS. Về căn cứ kháng nghị phúc thẩm hình sự cũng cần được quy định cụ thể. Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành quy định quyền kháng nghị phúc thẩm nhưng lại không quy định căn cứ để kháng nghị, dẫn đến khó khăn và lúng túng khi kháng nghị phúc thẩm, có vi phạm cần phải kháng nghị lại kiến nghị và ngược lại, nên một số kháng nghị VKS cho rằng cần thiết kháng nghị nhưng TA lại bảo không cần thiết và bác kháng nghị.

Thứ hai, nâng cao hiệu quả công tác quản lý, chỉ đạo, điều hành và chất lượng cán bộ làm công tác kiểm sát xét xử

Cùng với việc hoàn thiện pháp luật, thì công tác tổ chức quản lý, chỉ đạo và điều hành có vai trò rất quan trọng trong công tác thực hiện nhiệm vụ, chức năng mà Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành đã quy định. Nhiệm vụ bảo đảm quyền con người trong pháp luật TTHS của VKS chỉ có thể được thực hiện trên cơ sở công tác tổ chức quản lý, chỉ đạo và điều hành trong thực tiễn. Thực tế đã cho thấy hầu hết các hạn chế, hiệu quả công tác kiểm sát xét xử chưa được như mong đợi đều có nguyên nhân phổ biến đó là công tác quản lý, chỉ đạo và điều hành của người đứng đầu. Công tác chỉ đạo, điều hành nhằm thực hiện nhiệm vụ bảo đảm quyền con người chủ yếu được tập trung ở chức năng công tố, chủ yếu để không để xảy ra hiện tượng oan, sai, bỏ lọt tội phạm và bỏ lọt hành vi phạm tội. Còn công tác kiểm sát xét xử chưa được chú trọng, đặc biệt là phát hiện các vi phạm pháp luật để có biện pháp ngăn ngừa và bảo đảm quyền con người. Công tác lãnh đạo, chỉ đạo và điều hành chưa có sự phối hợp đồng bộ trong từng bộ phận, còn mang nặng hình thức trong công tác kiểm tra nghiệp vụ, chưa thường xuyên quan tâm đến phương pháp thực hiện. Do vậy cần phải nâng cao trách nhiệm quản lý, chỉ đạo và điều hành của Viện trưởng VKS các cấp. Chỉ khi nào trách nhiệm của người đứng đầu được đặt ra cụ thể, thì công tác thực hiện nhiệm vụ bảo đảm quyền con người qua kiểm sát xét xử hiệu quả mới được nâng cao.

Công tác quản lý, chỉ đạo và điều hành bao gồm các hoạt động quản lý, chỉ đạo và điều hành về công tác tổ chức, cán bộ; về hoạt động nghiệp vụ kiểm sát; về hoạt động quản lý, sử dụng các phương tiện, điều kiện vật chất phục vụ cho công tác kiểm sát. Để thực hiện nhiệm vụ công tác quản lý, chỉ đạo và điều hành phải được tiến hành đồng bộ, có lộ trình kế hoạch cụ thể, cần đề cao trách nhiệm người đứng đầu, tăng cường các biện pháp sau đây: biện pháp quản lý, chỉ đạo và điều hành bằng chính sách, chế độ, bằng các quy chế nghiệp vụ, bằng kế hoạch và công tác thanh tra, kiểm tra, hướng dẫn nghiệp vụ của VKS cấp trên đối với VKS cấp dưới. Công tác chỉ đạo điều hành có được hiệu quả phụ thuộc rất lớn ở khâu kiểm tra của VKS cấp trên đối với cấp dưới. Thực tiễn cho thấy, phần lớn VKS cấp trên khi kiểm tra nghiệp vụ VKS cấp dưới ít quan tâm đúng mức đến kiểm sát xét xử mà chỉ quan tâm đến công tác thực hành quyền công tố. Do vậy, vẫn tiếp tục kiện toàn và nâng cao chất lượng công tác kiểm tra nghiệp vụ bằng thiết chế thanh tra của ngành, thiết chế thanh tra của ngành vừa làm nhiệm vụ kiểm tra nghiệp vụ, vừa kiểm tra chấp hành kỷ luật công vụ.

Tiếp tục thực hiện chủ trương tăng cường bồi dưỡng nghiệp vụ cho KSV, Kiểm tra viên và bồi dưỡng kiến thức quản lý, chỉ đạo, điều hành cho lãnh đạo VKS các cấp. Bồi dưỡng và trao đổi kinh nghiệm thường xuyên cho KSV làm công tác kiểm sát xét xử để họ thực hiện nhiệm vụ tốt hơn. Sắp xếp lại tổ chức, cán bộ chú trọng bố trí tuyển chọn KSV có trình độ, năng lực, phẩm chất đạo đức tốt làm công tác kiểm sát xét xử hình sự. Tăng quyền hạn, nâng cao tính độc lập cho KSV để họ chủ động thực hiện nhiệm vụ kiểm sát xét xử và chịu trách nhiệm trước pháp luật về hành vi, quyết định của mình. Tổ chức thi tuyển chức danh lãnh đạo và chức danh tư pháp, đồng thời đề ra tiêu chuẩn đối với lãnh đạo VKS các cấp.

Quán triệt và thực hiện nghiêm túc các quy định về xây dựng vị trí việc làm trong toàn ngành. Bố trí, sắp xếp và tuyển dụng cán bộ hợp lý và khoa học. Đây là nhiệm vụ mang tính chiến lược về công tác nhân sự phục vụ lâu dài cho ngành Kiểm sát, đảm bảo tính chủ động, hợp lý và đồng bộ. Không để xảy ra hiện tượng nơi thừa cán bộ, nơi lại thiếu cán bộ làm công tác kiểm sát, đặc biệt là những cán bộ có chức danh tư pháp.

Thứ ba, phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tiến hành tố tụng

Trong TTHS việc phối hợp giữa ba cơ quan tiến hành tố tụng là cơ quan điều tra, VKS và TA có vai trò rất lớn trong việc giải quyết VAHS được nhanh chóng và hiệu quả. Hoạt động phối hợp ở đây không phải là can thiệp vào công việc nội bộ của mỗi cơ quan, mà đây chính là phương pháp để tháo gỡ những vướng mắc nhằm giải quyết vụ án được nhanh chóng, hạn chế được oan sai, bỏ lọt tội phạm hoặc vi phạm thủ tục tố tụng. Thực tiến tố tụng thời gian qua đã cho thấy hiệu quả của sự phối hợp trong việc xác định án điểm, án rút gọn, xét xử lưu động hoặc thống nhất trong việc giải quyết vụ án phức tạp, có nhiều ý kiến còn khác nhau. Do vậy cần tăng cường nâng cao quan hệ phối hợp giữa ba cơ quan điều tra, VKS và TA để nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng và chống tội phạm trong tình hình mới. Tác giả cho rằng, để nâng cao mối quan hệ phối hợp đó cần thiết phải ký quy chế phối hợp giữa cơ quan điều tra, VKS và TA ở cả cấp Trung ương và địa phương nhằm tạo sự thống nhất về chủ trương và tạo sự thuận lợi về phối hợp. Định kỳ hàng năm cần tổng kết đánh giá kết quả cũng như hạn chế trong việc phối hợp nhằm phát huy những kết quả đạt được và bổ sung, thay thế… những bất cập, hạn chế từ quy chế phối hợp.

Thứ năm, tăng cường đầu tư cơ sở vật chất cho Viện kiểm sát nhân dân

Mặc dù nhân tố cán bộ là quyết định, công tác tổ chức quản lý, chỉ đạo và điều hành là đặc biệt quan trọng nhưng nếu cơ sở vật chất không đảm bảo, thì hiệu quả thực hiện nhiệm vụ sẽ gặp nhiều khó khăn. Do đó, cùng với việc hoàn thiện công tác tổ chức quản lý, chỉ đạo và điều hành, kết hợp với việc nâng cao trình độ chuyên môn, năng lực thực tiễn, phẩm chất đạo đức cho cán bộ, thì việc đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị kỹ thuật cho VKS có ý nghĩa đến hiệu suất thực hiện nhiệm vụ bảo đảm quyền con người mà Đảng và Nhà nước giao cho ngành Kiểm sát. Trong những năm gần đây, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, cơ sở vật chất của VKS đã được tăng cường về cơ bản đáp ứng yêu cầu thực hiện chức năng của ngành. Tuy nhiên, tác giả đồng ý với ý kiến cho rằng: “kinh phí để bảo đảm cho hoạt động của ngành Kiểm sát nhân dân còn thấp so với yêu cầu thực tế; đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, phương tiện làm việc của Viện kiểm sát các cấp còn chưa đáp ứng được yêu cầu nhiệm vụ” [51]. Do vậy, cần rà soát tổng thể trụ sở làm việc của hệ thống VKS, để đầu tư xây dựng trụ sở làm việc đảm bảo cho hoạt động thực hiện nhiệm vụ, chức năng được hiệu quả. Tập trung đầu tư xây dựng trụ sở làm việc cho các VKS đã xuống cấp, đặc biệt là các VKS cấp huyện ở vùng sâu, vùng xa. Cùng với xây dựng trụ sở làm việc là xây dựng nhà ở công vụ cho cán bộ để cán bộ yên tâm làm việc. Hiện nay cơ sở vật chất như trụ sở làm việc, trang thiết bị phục vụ cho công tác thực hiện chức năng của VKS vừa thiếu lại xuống cấp nghiêm trọng. Đặc biệt là trụ sở và trang thiết bị cho VKS cấp huyện, các phòng làm việc chật hẹp, hầu hết ở cấp huyện không có phòng tiếp công dân. Mặc dù cấp huyện được tăng thẩm quyền, đồng nghĩa với trách nhiệm nặng nề hơn, công việc sẽ nhiều hơn nhưng trụ sở làm việc, trang thiết bị lại chưa được quan tâm đúng mức. Các khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa trang thiết bị và trụ sở làm việc hầu như không đáp ứng được nhu cầu cho cán bộ làm việc được hiệu quả và yên tâm làm việc. Do vậy, cần tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, phương tiện làm việc cho ngành Kiểm sát ở tất cả các cấp, trong đó đặc biệt quan tâm tới địa phương có địa hình phức tạp về tội phạm, vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số.

Ngoài ra cần tập trung và ưu tiên trang bị các phương tiện phục vụ cho công tác thực hiện nhiệm vụ của KSV như: phương tiện đi lại, dụng cụ phục vụ cho nghiệp vụ kiểm sát, các máy móc văn phòng cho các VKS, công tác xét xử lưu động hoặc khám nghiệm hiện trường v.v…