Các đặc trưng bảo đảm quyền con người bằng hoạt động kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân

Hoạt động TTHS sự gắn liền với bảo đảm quyền con người của bị can/ bị cáo và những người tham gia tố tụng khác. Tuy nhiên, để hạn chế việc vi phạm quyền con người của những chủ thể này, thì yêu cầu kiểm sát hoạt động tố tụng nói chung và hoạt động xét xử VAHS nói riêng cần được quy định và thực thi trong thực tiễn một cách đầy đủ.

Đòi hỏi Tòa án (cơ quan thực hiện chức năng xét xử) cần có những phán quyết chính xác, công bằng, một mặt nhằm bảo vệ những giá trị cao quý nhất của xã hội tránh khỏi sự xâm phạm của các vi phạm pháp luật (và tội phạm) đi ngược lại lợi ích của xã hội… Song mặt khác, phải đưa ra xử lý nghiêm minh và đúng pháp luật các hành vi vi phạm [52, tr. 3].

Bảo đảm quyền con người bằng hoạt động kiểm sát xét xử VAHS nhằm bảo đảm việc tuân theo pháp luật của TA, HĐXX, người tham gia tố tụng. Pháp luật nói chung, pháp luật hình sự và TTHS nói riêng là công cụ bảo đảm quyền con người – đó là tất yếu. “Pháp luật là công cụ trước tiên bảo vệ quyền con người. Pháp luật bảo vệ quyền con người bằng cách ghi nhận các quyền và đặt ra các thể chế pháp lý thực thi việc bảo vệ các quyền” [4, tr. 46].

Nó vừa là cơ sở pháp lý để các cơ quan tố tụng, người tiến hành tố tụng áp dụng nhằm bảo đảm quyền con người, vừa là cơ sở để hạn chế lạm quyền, vi phạm pháp luật, xâm phạm quyền con người từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng. Đồng thời, nó còn là phương tiện để cơ quan, tổ chức v.v… được giao quyền kiểm sát, giám sát sử dụng để ngăn ngừa, phát hiện vi phạm pháp luật, yêu cầu sửa chữa, khắc phục nhằm bảo đảm quyền con người đúng pháp luật. Xét xử VAHS là một hoạt động chấp hành và áp dụng pháp luật để bảo vệ công lý, bảo đảm quyền con người nhưng thực tiễn cho thấy, không phải bao giờ hoạt động xét xử VAHS của TA cũng đúng pháp luật và bảo đảm được quyền con người. Do đó, cần thiết phải kiểm sát xét xử vừa để bảo đảm cho pháp luật được chấp hành đúng, thống nhất, nghiêm minh vừa kịp thời vừa ngăn ngừa, hạn chế, loại trừ và sửa chữa được vi phạm pháp luật gây ảnh hưởng tiêu cực đến quyền con người.

Bảo đảm quyền con người bằng hoạt động kiểm sát xét xử VAHS không làm mất đi tính độc lập xét xử của TA mà còn là thiết chế ngăn ngừa nguy cơ, phát hiện vi phạm độc lập xét xử của TA. Hoạt động xét xử VAHS là hoạt động nhân danh quyền lực Nhà nước, vừa chấp hành pháp luật, vừa áp dụng pháp luật để kiểm tra lại toàn bộ hoạt động điều tra, truy tố. Do đó, việc để xảy ra sai lầm, thiếu sót trong xét xử có tác động đặc biệt lớn đến quyền con người. Kiểm sát xét xử là kiểm sát hành vi và quyết định tố tụng khi áp dụng pháp luật có đúng pháp luật không, hoạt động kiểm sát phải tuân thủ pháp luật chặt chẽ vì khi kiểm sát, KSV sẽ sử dụng các quy định của pháp luật để kịp thời phát hiện, ngăn ngừa vi phạm pháp luật trong xét xử. Các quyền hạn của VKS khi kiểm sát, chi mang tính “khuyến nghị”, “yêu cầu” không có ý nghĩa bắt buộc TA phải tuân theo (nếu không có căn cứ pháp luật hoặc trái phép luật). Tức là, quyền hạn của VKS khi kiểm sát như yêu cầu khắc phục, sửa chữa vi phạm, kiến nghị hoặc kháng nghị sẽ bị TA xem xét lại chứ không phải bắt buộc TA phải chấp hành như mệnh lệnh hành chính. TA và HĐXX có quyền chấp nhận hoặc không chấp nhận nội dung kiểm sát, nếu có căn cứ pháp luật hoặc không có căn cứ pháp luật. Có thể thấy rằng, VKS không thể can thiệp được vào hoạt động xét xử khi kiểm sát. Xuất phát từ phạm vi, đối tượng kiểm sát xét xử – VKS chỉ kiểm sát HĐXX, người tham gia tố tụng khi xét xử trên cơ sở pháp luật (tính hợp pháp). “Viện kiểm sát không can thiệp về mặt nội dung là ép buộc Tòa án phải xét xử theo ý của Viện kiểm sát… Không chỉ riêng Tòa án, mà Viện kiểm sát cũng phải tuân theo quy định của pháp luật về hoạt động kiểm sát” [7, tr. 23].

Quyền hạn kiểm sát xét xử của VKS không thể trực tiếp làm thay đổi hành vi và quyết định của HĐXX mà chỉ mang tính “khuyến nghị” để TA xem xét lại. Qua đó có thể thấy rằng, hoạt động kiểm sát xét xử của VKS không những không thể làm thay đổi nguyên tắc độc lập xét xử, mà còn có ý nghĩa bảo đảm độc lập xét xử, loại trừ các nguy cơ ảnh hưởng đến nguyên tắc độc lập xét xử. Không thể cho rằng, sử dụng pháp luật để kiểm tra việc áp dụng pháp luật là vi phạm nguyên tắc độc lập khi kiểm sát xét xử được, vì độc lập xét xử phải trên cơ sở tuân theo pháp luật và kiểm sát xét xử cũng phải tuân thủ pháp luật.

Hoạt động kiểm sát xét xử VAHS có vai trò hỗ trợ TA trong công tác xét xử. Bởi hoạt động kiểm sát xét xử có mục đích bảo đảm quyền con người thông qua việc kiểm tra, giám sát việc tuân thủ pháp luật trong hoạt động xét xử. Đó là bảo đảm cho TA xét xử có căn cứ và hợp pháp trong mỗi quyết định hoặc bản án đưa ra thi hành không gặp trở ngại khi chỉ thoả mãn tính có căn cứ nhưng lại vi phạm pháp luật về thủ tục tố tụng và ngược lại. Tất cả các phiên toà xét xử đều phải có mặt KSV vừa thực hiện chức năng công tố vừa thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong xét xử hình sự. Khi kiểm sát xét xử, VKS sẽ sử dụng nghiệp vụ kiểm sát đặc thù và kinh nghiệm kiểm sát do kế thừa từ yếu tố lịch sử.

VKS khi kiểm sát chỉ có quyền yêu cầu, kiến nghị hoặc kháng nghị, cho nên VKS không can thiệp được hoạt động xét xử mà chỉ phát hiện vi phạm để TA và HĐXX xem xét chấp nhận sửa chữa, khắc phục hoặc không chấp nhận. Hoạt động kiểm sát có vai trò rất quan trọng để TA cùng cấp hoặc cấp dưới khắc phục, sửa chữa kịp thời thiếu sót, vi phạm pháp luật, qua đó quyền con người được bảo đảm. Đồng thời qua các kiến nghị, kháng nghị của VKS mà TA cấp trên, các cơ quan giám sát khác có thể nắm được những hạn chế trong xét xử, để có giải pháp khắc phục. Thực tiễn cho thấy, TA cấp phúc thẩm không có quyền tự mình kiểm tra tất cả các bản án cấp sơ thẩm, TA cấp phúc thẩm chỉ kiểm tra, phát hiện vi phạm khi có kháng cáo hoặc kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm. Nếu giao cho cấp giám đốc thẩm kiểm tra, giám sát (theo nguyên tắc giám đốc việc xét xử) cũng không khả thi vì giám đốc việc xét xử mang tính chất hành chính trong tố tụng. Sẽ có nhiều vấn đề cản trở việc kiểm tra, phát hiện vi phạm trong xét xử, thậm chí ảnh hưởng đến độc lập xét xử vì cùng hệ thống sẽ có thể không khách quan, từ đó hạn chế hiệu quả. Hoạt động kiểm sát xét xử do VKS tiến hành có điều kiện thuận lợi và khách quan để phát hiện vi phạm, ngăn ngừa được vi phạm pháp luật, bảo đảm quyền con người, tránh hiện tượng lạm dụng quyền lực khi xét xử các VAHS.

Trong TTHS, quyền con người có tính chất đặc biệt, do đó cần phải có một thiết chế để kiểm tra, giám sát việc tuân theo pháp luật trong TTHS nhằm bảo đảm quyền con người theo đúng quy định của pháp luật. Hoạt động tư pháp hình sự nói chung và hoạt động xét xử VAHS nói riêng là hoạt động thực hiện quyền lực nhà nước (thực hiện quyền tư pháp), do vậy hoạt động này cũng phải chịu sự kiểm tra, giám sát của nhiều cơ chế khác nhau (trong đó có cơ chế tự kiểm tra từ bên trong của mỗi hệ thống và cơ chế giám sát từ bên ngoài hệ thống – đó là cơ chế kiểm sát của VKS). Hoạt động xét xử VAHS là hoạt động xem xét, đưa ra các phán về các hành vi của con người, nên TA thực thi thẩm quyền TTHS rất lớn, mỗi quyết định của TA đều có tác động rất lớn đến quyền của con người như quyền sống, quyền tự do và sự tác động của mỗi phán quyết của TA không chỉ tác động đến những người tham gia tố tụng mà còn cả với xã hội. Nhằm bảo đảm quyền con người, khi xét xử VAHS phải được kiểm sát chặt chẽ để ngăn ngừa, hạn chế hiện tượng lạm dụng quyền lực xâm phạm đến quyền con người.

Trong điều kiện nước ta hiện nay, việc tổ chức quyền lực nhà nước không đặt ra vấn đề tạo thế cân bằng quyền lực trên cơ sở kiềm chế đối trọng mà xác định quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan khi thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. VKS được Quốc hội giao cho quyền kiểm sát hoạt động tư pháp nói chung và hoạt động xét xử VAHS nói riêng, nhằm kiểm sát hoạt động xét xử – một hình thức kiểm soát quyền lực nhà nước. Hoạt động xét xử là hoạt động sử dụng quyền lực nhà nước và là hoạt động áp dụng pháp luật có tác động đặc biệt lớn đối với quyền con người. Nếu sai sót, không tuân theo pháp luật, lạm dụng quyền lực trong xét xử đều là vi phạm quyền con người. Hoạt động xét xử là hoạt động áp dụng pháp luật liên quan trực tiếp đến lợi ích thiết thân, quan trọng nhất đối với con người như quyền được pháp luật bảo vệ an toàn tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và tài sản… Do đó, cần phải duy trì cơ chế kiểm sát xét xử của VKS.

Bảo đảm quyền con người bằng hoạt động kiểm sát xét xử VAHS là một hoạt động nghiệp vụ đặc thù, được tiến hành liên tục đối với các đối tượng bị kiểm sát. Chú trọng đặc biệt tới việc bảo đảm quyền con người của bị cáo và những người tham gia tố tụng khác khi xét xử hình sự. Với hoạt động kiểm sát của mình, VKS sẽ bảo đảm cho các quyền con người của những người tham gia tố tụng trong vụ án được TA tuân thủ đúng pháp luật, mọi hành vi vi phạm quyền con người của những người tham gia tố tụng được xử lý kịp thời, nghiêm minh và đúng pháp luật.

Để bảo đảm quyền con người của bị cáo và những người tham gia tố tụng khác, VKS sẽ kiểm sát việc tuân theo pháp luật tố tụng hình sự của TA, HĐXX và cả những người tham gia tố tụng khác nhằm phát hiện các vi phạm pháp luật để yêu cầu, kiến nghị hoặc kháng nghị khắc phục, xử lý kịp thời. Bảo đảm quyền con người của bị cáo và những người tham gia tố tụng khác bằng hoạt động kiểm sát xét xử VAHS của VKSND chỉ trong phạm vi bảo đảm việc TA, HĐXX tuân thủ đúng pháp luật TTHS và việc giải quyết vấn đề dân sự hoặc án phí trong VAHS, còn về tội phạm và hình phạt thuộc phạm vi thực hành quyền công tố. Có nghĩa là, VKS sẽ kiểm sát việc TA, HĐXX có tuân theo pháp luật TTHS, có xâm phạm quyền con người của bị cáo và những người tham gia tố tụng khác hay không. Như vậy, có thể đưa ra khái niệm bảo đảm quyền con người bằng kiểm sát xét xử vụ án hình sự như sau: Bảo đảm quyền con người bằng kiểm sát hoạt động xét xử VAHS của VKSND là một hình thức giám sát quyền lực Nhà nước, được thực hiện trên cơ sở các quy định của pháp luật nhằm giám sát, kiểm tra việc tuân theo pháp luật cả về hành vi tố tụng và quyết định tố tụng đối với hoạt động xét xử của những người tiến hành tố tụng của TA và những người tham gia tố tụng khi xét xử VAHS.