Bài học rút ra từ những tranh chấp thương mại Việt Nam – Hoa Kỳ

Phân tích bức tranh về một thập kỷ tranh chấp thương mại Việt Nam – Hoa Kỳ nói trên và quan sát cách mà các doanh nghiệp Việt Nam đã thành công hoặc thất bại trong kháng kiện thực tế tại Hoa Kỳ, có thể rút ra một số bài học hữu ích cho Việt Nam, với tính chất là một nền kinh tế định hướng xuất khẩu, đã và sẽ còn xuất khẩu mạnh mẽ sang thị trường đặc biệt quan trọng này.

Thứ nhất, tranh chấp thương mại ở Hoa Kỳ đã và sẽ vẫn là một thực tế mà xuất khẩu Việt Nam phải đối mặt. Điều tra và áp dụng biện pháp khắc phục thương mại đối với hàng hóa xuất khẩu từ nước ngoài về mặt nguyên tắc là một công cụ nhằm bảo vệ sản xuất trong nước khỏi các hành vi cạnh tranh không lành mạnh gây thiệt hại từ nước ngoài. Mặc dù vậy, trong nhiều trường hợp, các biện pháp này đã bị lạm dụng (theo nhiều cách khác nhau) và trở thành công cụ bảo hộ trá hình cho sản xuất trong nước trước các sản phẩm đến từ nước ngoài có sức cạnh tranh cao hơn. Với việc xem kiện khắc phục thương mại (mà chủ yếu là chống bán phá giá) là một công cụ hữu hiệu trong chiến lược kinh doanh, các ngành sản xuất nội địa của Hoa Kỳ được xem là một trong những người sử dụng tích cực nhất trên thế giới biện pháp này. Không phải ngẫu nhiên mà Hoa Kỳ là nước đứng thứ hai trên thế giới (sau Ấn Độ) trong việc khởi kiện chống bán phá giá (theo số liệu tính đến ngày 31/12/2010 của WTO thì Hoa Kỳ khởi xướng điều tra chống bán phá giátổng cộng là 443 vụ kể từ 1/1/1995, sau Ấn Độ 637 vụ và trước EU 421 vụ). Là một thị trường xuất khẩu lớn của Việt Nam, Hoa Kỳ đã và đang chứng kiến sự gia tăng mạnh mẽ sức cạnh tranh của nhiều nhóm sản phẩm của Việt Nam, đặc biệt với việc Việt Nam ký BTA với Hoa Kỳ và gia nhập WTO. Cùng với thực tế nói trên, điều này giải thích tại sao số lượng các vụ tranh chấp thương mại mà Hoa Kỳ khởi xướng chống lại hàng hóa xuất khẩu Việt Nam lại gia tăng trong thời gian vừa rồi. Điều này cũng cho thấy nguy cơ các vụ kiện khác đối với hàng hóa Việt Nam trong tương lai ở Hoa Kỳ cũng không phải là nhỏ [21,tr.12-13].

Thứ hai, nguy cơ kiện khắc phục thương mại ở Hoa Kỳ hiện diện đối với hầu hết các sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam. Về nguyên tắc, kiện chống bán phá giá hoặc chống trợ cấp ở Hoa Kỳ xảy ra khi có cáo buộc về hành vi cạnh tranh không lành mạnh (bán sản phẩm vào Hoa Kỳ với giá thấp hơn giá bán tại thị trường nội địa nước xuất khẩu hoặc bán sản phẩm giá rẻ do được nhận trợ cấp từ Chính phủ nước xuất khẩu) gây thiệt hại đáng kể cho ngành sản xuất nội địa của Hoa Kỳ. Mặc dù vậy, từ thực tế các vụ kiện đã từng xảy ra ở Hoa Kỳ, các chuyên gia trong lĩnh vực này cho rằng nguy cơ bị kiện chống bán phá giá (và chống trợ cấp, ở tần suất thấp hơn) ở thị trường này phụ thuộc vào một số yếu tố khác đôi khi khác xa so với những nội dung mang tính nguyên tắc nói trên, ví dụ:

– Khó khăn chủ quan của các nhà sản xuất nội địa Hoa Kỳ: Như đã nói, rất nhiều doanh nghiệp ở Hoa Kỳ sử dụng biện pháp kiện khắc phục thương mại như một chiến lược hữu hiệu trong kinh doanh. Vì vậy, khi họ gặp khó khăn trong cạnh tranh với hàng hóa tương tự nhập khẩu từ nước ngoài, họ có xu hướng sử dụng biện pháp này. Ngoài ra, vì một trong những điều kiện của việc khởi xướng điều tra là thiệt hại đáng kể của ngành sản xuất nội địa, nên khi gặp khó khăn, họ thường đổ lỗi cho các sản phẩm nước ngoài nhập khẩu và thuyết phục cơ quan điều tra rằng những khó khăn này xuất phát từ nguyên nhân hàng nhập khẩu bị bán phá phá giá hoặc được trợ cấp để có giá rẻ bất hợp lý vào thị trường Hoa Kỳ;

– Sự gia tăng sức cạnh tranh của sản phẩm nhập khẩu (từ nhiều nguồn) vào Hoa Kỳ: Cùng với những thay đổi trong thương mại quốc tế theo hướng mở cửa, tự do hóa, ngày càng có nhiều hàng hóa nước ngoài tiếp cận và cạnh tranh mạnh mẽ với các sản phẩm tương tự nội địa của Hoa Kỳ. Có những đối tác thương mại đã trở nên “nguy hiểm” cho các nhà sản xuất nội địa của Hoa Kỳ (ví dụ Trung Quốc). Pháp luật Hoa Kỳ (cũng như WTO) lại cho phép họ, những nhà sản xuất nội địa, được khởi kiện khắc phục thương mại đối với những sản phẩm nhập khẩu vào Hoa Kỳ với lượng từ 3% (đối với kiện chống bán phá giá) và 1% trở lên (đối với kiện) tổng khối lượng nhập khẩu sản phẩm tương tự vào Hoa Kỳ từ tất cả các nguồn. Cùng với xu thế kiện chùm ở Hoa Kỳ (nguyên đơn kiện cùng lúc sản phẩm từ nhiều nước xuất khẩu để tiết kiệm nguồn lực và tránh các hiện tượng lẩn tránh thuế sau này), việc các đối thủ cạnh tranh khác tại thị trường Hoa Kỳ có sự lớn mạnh trong năng lực cạnh tranh cũng có thể khiến sản phẩm của Việt Nam bị đặt trước nguy cơ bị kiện cao hơn.

Thứ ba, đối phó với các biện pháp khắc phục thương mại ở Hoa Kỳ cần tập trung vào các yếu tố kỹ thuật thay vì những tranh cãi chính trị hay đạo đức. Mặc dù các biện pháp khắc phục thương mại là một công cụ có thể bị lạm dụng và có thể là một “con bài” mà các nhóm lợi ích thương mại sử dụng để gây sức ép lên các cơ quan chính trị ở Hoa Kỳ trong những trường hợp, những thời điểm nhất định, về mặt nguyên tắc, khắc phục thương mại ở Hoa Kỳ vẫn là một biện pháp mang tính kỹ thuật, được sử dụng trong khuôn khổ các quy định chặt chẽ mà dù muốn hay không tất cả các bên liên quan (kể cả các cơ quan có thẩm quyền trong điều tra và áp dụng các biện pháp này cũng như nguyên đơn, bị đơn và các bên thứ ba khác) phải tuân thủ. Vì vậy, kháng kiện về các biện pháp khắc phục thương mại ở Hoa Kỳ, khi vụ việc đã xảy ra, trên hết và quan trọng nhất phải là những nỗ lực về mặt kỹ thuật để đáp ứng đúng các yêu cầu theo pháp luật của Hoa Kỳ theo hướng có lợi nhất cho mình và giảm thiểu thiệt hại (biên độ phá giá/trợ cấp tối thiểu). Những phương pháp khác như vận động hành lang các cơ quan Chính phủ của Hoa Kỳ, tác động ngoại giao qua nhiều con đường, tạo một làn sóng các phương tiện thông tin đại chúng ở Việt Nam nhằm phản đối tính bất hợp lý của vụ kiện…có thể có tác dụng cộng hưởng trong một vài trường hợp (nếu được thực hiện hợp lý) nhưng khó có thể xem là yếu tố cơ bản hay không thể thiếu trong việc kháng kiện về các biện pháp khắc phục thương mại [20,tr.27-28].