Tổng quan nghiên cứu về hồi ký

Hồi ký chỉ ra đời trên cơ sở ý thức xã hội nhất định, khi lịch sử chuyển sang thời kì cận đại. Đây là thời kỳ mà việc viết văn, sáng tạo nghệ thuật trở thành một loại hình lao động nghề nghiệp. Nghề văn được coi trọng, được chuyên môn hóa, văn nghệ sĩ trở thành tầng lớp có vị trí nhất định trong xã hội và chính họ đã trở thành đối tượng miêu tả của văn học nghệ thuật.

Nền văn học Việt Nam trong mấy chục năm đầu thế kỷ XX, các thể loại văn học không những chỉ tiếp tục phát triển hệ thống đã có mà nó còn tạo ra một hệ thống mới. Cơ sở của hệ thống thể loại này, xét cho cùng là do vị trí mới của nền văn học trong đời sống xã hội. Những điều kiện xã hội cho sự tồn tại và phát triển của nền văn học mới chẳng những đòi hỏi văn học phải có một hệ thống thể loại phù hợp mà còn tạo tiền đề cho hệ thống đó.

Ở Việt Nam, hồi ký là một thể tài xuất hiện muộn hơn và còn khá mới mẻ so với các thể loại văn học khác. Hồi ký chỉ ra đời trên cơ sở ý thức xã hội nhất định, khi lịch sử chuyển sang thời kì cận đại. Đây là thời kỳ mà việc viết văn, sáng tạo nghệ thuật trở thành một loại hình lao động nghề nghiệp. Nghề văn được coi trọng, được chuyên môn hóa, văn nghệ sĩ trở thành tầng lớp có vị trí nhất định trong xã hội và chính họ đã trở thành đối tượng miêu tả của văn học nghệ thuật.

Hồi ký là một thể quan trọng thuộc loại hình ký. Tác phẩm hồi ký vừa có khả năng đáp ứng những yêu cầu bức thiết của thời đại vừa là nơi cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ tìm được chân trời nghệ thuật mới. Bởi vậy, trong kho tàng văn học Việt Nam, đặc biệt từ những thập niên 90 của thể kỷ XX trở lại đây, thể hồi ký ngày càng được nhân lên về số lượng tác phẩm, gia tăng về chất lượng và là đối tượng được quan tâm sâu sắc của lý luận, phê bình hiện đại.

Ngày nay đang có nhiều người thích viết hồi ký, đó cũng là lẽ tự nhiên. Khác với nhật ký thường là do những người trẻ tuổi viết, hồi ký thường được những người cao tuổi thực hiện như là một sự hồi tưởng về một “thời vang bóng” đã qua, phù hợp với tâm lý chung của con người: trẻ sống hiện tại, già vui quá khứ. Thế mạnh của hồi ký văn học là nó cung cấp các tư liệu về người thật việc thật dưới hình thức nghệ thuật văn chương nhưng không hư cấu. Nhu cầu tìm hiểu các sự kiện có thật trong đời sống luôn là một trong những nhu cầu quan trọng của con người, nó có phần nào gần gũi với tính tò mò, một loại tính cách cố hữu của con người. Chính vì thế, trong mối tương quan với hình thức nghệ thuật, thì những nội dung thông tin của hồi ký bao giờ cũng được lưu tâm trước tiên.

Trong lịch sử nghiên cứu về thể loại hồi, có không ít công trình, bài viết nghiên cứu về ký văn học, đặc biệt nhiều công trình đã đi sâu vào các tiểu loại như: tuỳ bút, bút ký, truyện ký, phóng sự văn học, du ký, ký sự, tạp văn… Tuy là một tiểu loại thuộc ký văn học nhưng hồi ký vẫn chưa được quan tâm đúng với vai trò của nó, chưa được nghiên cứu đầy đủ, khái quát, toàn diện dưới góc độ đặc trưng thể loại.

Đối với mỗi người, viết hồi ký có phần còn xa lạ, e dè bởi họ đã không vượt được chính mình. Trong cuộc đấu tranh với cái tôi cá nhân ích kỷ, đời thường, họ đã không chiến thắng để dũng cảm nói lên sự thật, nhìn thẳng vào sự thật. Tô Hoài- một tác giả đã đóng đinh tên tuổi ở thể loại hồi ký văn học với nhiều tác phẩm đặc sắc, tâm sự rất thật: “Tôi cho viết hồi ký là khó khăn hơn sáng tác, bởi đó là một cuộc đấu tranh tư tưởng để viết ra”, “một cuộc mổ xẻ toàn diện”, không nhẹ nhàng và cũng không phải là sự lựa chọn hứng thú đối với nhiều nhà văn.